|
== Тууҗ ==
Делкән хамгин кезәңк туужта орн-нутгудин негнь Китд болҗана. КесгКесег зун җилин туршарт Китдин хаадуд хам-хоша бәәх орн-нутгудиг эврәннъ күчнд орулхар седҗәлә. Манҗуриг, Моңһлмудин, Зүн һарин, Кашгарин, Төвдин зәрм Һазрамудыг эзлҗ авад, эврәнньэврәнень орн-нутган өргеҗүлсамин.
БолвБолве XIX век зун җиләс авн Англь, Японь, Германь болн нань чигнчигин орн-нутгуд Китдиг эврәннь медлдән орулхар седҗәлә. Китд улс эн даҗрачнарин өмнәс кесг дәкҗ ноол-дандбосла. Синьхайск революц (1911–1913 җилмүд) монархиг уга кеһәд, Китд Респуб-Җумхур-ликиг зарлла.
1937–1945 җилмүдт Японь Китдиг даҗрахин кергт, дә босхала. 1945 җилд со-ветск церг Японя Квантун әәрмиг хамх цокад, Манҗуриг сулдкхла. Японь эврәннь капитуляции тускар зарлала. Советск цер-гин командовань Китдин улсин әәрмдәәрмед япон трофейн зер-зевиг бәрулҗ өглә. Тиим ке-вәр Китд ңутгт олн улсин революц диилвар бәрхин төлә сән таал тогтагдала.
ХулһнХулһан сарин нег шинд Китд Улсин Республик Җумхуриети зарлагдала. Ода орн-нутгтнутугт 1982 җилин бар сарин 4-д батлсн КУР-ин Констигитуц үүлдҗөнә. 1965 җилин хөөн "культурн революцин" йовудт 1954 җилин Консти-туцла ирлцәтәһәр тогтасн политическ бур-дәц хамхалгадла. Олн-улсин элченрин Цугкит-дин хург (ВСНП) үүлддгән уурв. Суңһугдудг государственн органмудын ормуд цергә-бюрократическ диктатурин органмуд тогтагдла. Бәәрн органмудын көдлөмшиг ревоюционин" комитетмуд куцәҗәлә.
1982 җилин Конституцла ирлцәтәһәр олн улсин элчнрин Цугкитдин хургхуруг девлет государственн йосна ах орган болҗана. Провинцсәс, автономн райодас, цутхулңаг медлин балһсдас суңһгдсн депутатирас ВСНП тогтна. Депутатириг суңһлһн ВСНП-н даңгин үүлддг комитетин һардврт болна. Хуралт болһна ВСНП 5 җилин болагт суңһгдна. Цугкитдин эн хург КУР-ин ахлачиг болн терүнә даруксиг суңһна. КУР-ин ахлачин болнболын терүнә даруксин үүлдуврин болзогань бас тавн җил болҗана, дарук болзагит чигн эдниг суңһаҗ болҗана, болв хойр болзгас үлү биш цагт.
КУР-ин ахлач государствин дотр-дундын болн һазадын кергүдт элчлна. КУР-ин ахлачин селвгәр ВСНП Государственн Девлетин советин (правительствеин) премьерин кандидатуриг батлнабатлана. Цугкитдин хургин сессьмуд хоорнд даңгин үүлддг комитет үүлдвриг күцәнә. Комитетин ахлач, терүнә дарукс, секретаритын начальник болн гешүд суңһгдна. Комитетин күцц зөвин болвзгнь бас тавн җил болҗана. Зака тогтагч йосиг Цугкитдин хург күцәнә.
Күцәгч йосн болхала Государственн Девлетин советин радян һарт бәәнә. Государственн Девлет совет радян Цугкитдин хургин болн терүнә даңгин үүлддг комитетин өмн дааврта болҗана. Госсоветин болзгньболзогань бас тавн җил болҗана. ОрнОрын-нутгиннутугин экономическ, политическ олн төрмүдиг комитет күцәнә. Госсоветин премьер, терүнә дарукс, советин гешүд болн секретариатын начальник Госсоветин даңгин үүлддг комитетд орна. Премьер, терүнә дарукс болн комитетмүдин ахлачнр эн үүлд хойрас үлү болзгт тәвгдхш.
Райодын, балһсна, провинцсин олн улсин элчинрин хургад тавн җилин болзогат суңһугдана.
ОрнОрын-нутгиннутугин парламентд - олн улсин элчнринэлчинрин Цугкитдин хургин ханьд 2970 депутат орҗана. Эдниг олнолвын мандатта системәр,нуучнар дууһар өгәд суңһла.
ОрнОрын-нутгиннутугин политическ бәәдлбәәдле-җирһлдҗирһалд урдк кевәр һололгеч чинриг Китдин Комму-нистическпарть зүуҗәнә. Энүг 1921 җилин така сарин 1 шиңд бурдәлә. 1991җилин то-дигәр партии ханьд 50,32 сай гешүн бәәлә. Сүл ик сольврмудын цагла чигнчигин Коммунис-тическКоммунистическ парть күчән барҗахш. Орн-нутгт болҗах ик политическ боли хамгин түрүнд экономическ сольврмудыг чадмгар һардҗа-на.
Энүнә үүлдвригүүлдувриг бурушаҗах баһчудын чидлмүдчидлимүд орн-нутгт бәәсн болв чигн, ода деерән эднд бәәдлиг сольх арһ уга болҗана. Ода деерән партии лидермүд орн-нутгин өдгә цагин бәәдлиг һартан бәрҗәнә. Экономическ ик сольврта политикиг коммунистнр ик урдаснь күцәснә ашт орнорын-нутгтнутугт тиим бәәдл тогтв. Делкәд учрҗах демократическ сольврумудыг Китдин коммунистинркоммунистинир Советск Радян Союзин коммунистнрәскоммунистинрәс урдаснь медҗ тодрха керг-үүлдвр күцәлә. Орн-нутгиннутугин эконо-микин бәәдлиг ясрулхин кергт Дэн Сяопине селвгәр һазадын капитал орн-нутгт промышленностин кесг халхд өргәр олзлдг болв. Сул экономическ зонмуд өргәр бүрдәгдҗәлә. Советск Союзд Радян болхла тер цагла хуучн йосн нам түрун ишкдлән эн туст кеһәд уга билә. Тиигәд Һазадын капиталыг олзлсна, эврәннь экономикой оңдарулсна ашт Китд ард хоцрлһнас болн революционн ик сольврмудас гетлгв. ХуучнХуучин йосн ормдан үлдвүлдав.
Коммунистическ партии Генеральн сег-лөтрин үүлиг ода Цзян Цземинь дааҗана. Энүнлә дегц эн КУР-ин цергә советин ах-лачнь болҗана. Тегәд цергә күчн чигн ком-мунистнрин һарт бәәхмнбәәхмен болҗана.
1987 җилин хулһн сарин чилгичәр КПК-н XII съезд болла. {{күн|285}} ханьта шин ЦК-г эн суңһв. {{күн|200}} ханьта селвгчнрин цутхлң комиссь энд суңһла. ЦК-н Политбюрон ханьд {{күн|18}} орҗана. Дисципли бүрткдг цутхлң комиссь партьд бас бәәнә. Тегәд коммунистнркоммунистнир урдк кевәр дисциплнддисциплинд һол оньган өгдг болҗана, үлу үг келх зөв уга. Тегәд орн-нутгт буржуазн гиҗ келҗ болх зәрм партьс бөөсн болв чигнчигин, эврәннь һоллгч зокалмудас коммунистнр хаһцҗахш. Талдан халәцтә партиг эдн цагин некврләнекверлә ишкдл бәрҗ тесдг болҗана.
"Буржуазн" партьсн тоод Китд нуггт демократь делгурүлуһнуд дөң болдг ассоциац, Китдин демократическ лиг, Тайваня демок-ратическ автономин лиг. Гоминьдана рево-люционн комитет үнн-чик бәәдлин Китдин парть болн нань чигн зәрм җисәд үулдҗәнә. Болв орн-нутгин политическ бәәдл-җирһлд эднә зүүҗәх чинрнь йир баһ. Китд парла-ментин ханьд һаллгчдан коммунистнр бәәнә. Талдан партьсин элчнригэлчинриг терүнә ханьд кезә орулхмборулхамб?
Тер мет Китдин олн улсин политическ селвлцәнә совет орн-нутгг 1949 җиләс авн үүлдҗәнә. Энүнә ханьд олн зүсн демократическ партьс, олна организацс, олн зусн келн-әмтнә элчнр, тер мет һазадын орнд бәәх китд улс орҗана. Советин ахлачнь КПК-н нертә үүлдәч Ли Җуйхань болҗана.
| 