Китдин Улус Орн: хүвлвр хоорндк йилһән

Делкән хамгин кезәңк туужта орн-нутгудиннутугудин негнь Китд болҗана. Кесег зун җилин туршарт Китдин хаадуд хам-хоша бәәх орн-нутгудиг эврәннъ күчнд орулхар седҗәлә. Манҗуриг, МоңһлмудинМоңһолмудин, Зүн һарин, Кашгарин, Төвдин зәрм Һазрамудыг эзлҗ авад, эврәнень орн-нутган өргеҗүлсамин.

Болве XIX век зун җиләс авн Англь, Японь, Германь болн нань чигин орн-нутгуд Китдиг эврәннь медлдәнмедледән орулхар седҗәлә. Китд улсулус эн даҗрачнарин өмнәс кесг дәкҗ ноол-дандбосла. Синьхайск революц (1911–1913 җилмүд) рок монархиг уга кеһәд, Китд Респуб-Җумхур-ликиг зарлла.

1937–1945 җилмүдт Японь Китдиг даҗрахин кергт, дә босхала. 1945 җилд со-ветсксоветск радян цергцерег Японя Квантун әәрмиг хамх цокад, Манҗуриг сулдкхла. Японь эврәннь капитуляции тускар зарлала. Советск Радян цер-гин командовань Китдин улсин әәрмед япон трофейн зер-зевиг бәрулҗ өглә. Тиим ке-вәр Китд ңутгтңутугт олн улсинулусин революц диилвар бәрхин төлә сән таал тогтагдала.

Хулһан сарин нег шинд Китд Улсин Республик Җумхуриети зарлагдала. Ода орн-нутугт 1982 җилин бар сарин 4-д батлсн КУР-ин Констигитуц үүлдҗөнә. 1965 җилин хөөн "культурн революцин" йовудт 1954 җилин Консти-туцла ирлцәтәһәр тогтасн политическ бур-дәц хамхалгадла. Олн-улсинулусин элченрин Цугкит-дин хург (ВСНП) үүлддгән уурв. Суңһугдудг государственн мемлекетин органмудын ормуд цергә-бюрократическ диктатурин органмуд тогтагдла. БәәрнБәәрен органмудын көдлөмшиг ревоюционин" комитетмуд куцәҗәлә.

1982 җилин Конституцла ирлцәтәһәр олн улсинулусин элченрин Цугкитдин хуруг девлет государственн йосна ах орган болҗана. Провинцсәс, автономн райодас, цутхулңаг медлин балһсдасбалһасдас суңһугдасын депутатирас ВСНП тогтнатогтана. Депутатириг суңһулһан ВСНП-н даңгин үүлддг комитетин һардаврат болна. Хуралт болһна ВСНП 5 җилин болагт суңһугдана. Цугкитдин эн хург КУР-ин ахлачиг болн терүнә даруксиг суңһна. КУР-ин ахлачин болын терүнә даруксин үүлдуврин болзогань бас тавн җил болҗана, дарук болзагит чигн эдниг суңһаҗ болҗана, болв хойр болзгас үлү биш цагт.

КУР-ин ахлач государствин дотрдевлетин дотур-дундын болн һазадын кергүдт элчельна. КУР-ин ахлачин селвгәр ВСНП Государственн Девлетин советин радян (правительствеин) мемлекетин премьерин кандидатуриг батлана. Цугкитдин хургин сессьмуд хоорнод даңгин үүлдудаг комитет үүлдвриг күцәнә. Комитетин ахлач, терүнә дарукс, секретаритын начальник болн гешүд суңһугдана. Комитетин күццкүцуц зөвин болвзгньболвозгань бас тавн җил болҗана. Зака тогтагч йосиг Цугкитдин хург күцәнә.

Күцәгч йосн болхала Государственн Девлетин советин радян һарт бәәнә. Государственн Девлет совет радян Цугкитдин хургин болн терүнә даңгин үүлддг комитетин өмн дааврата болҗана. Госсоветин болзогань бас тавн җил болҗана. Орын-нутугин экономическ, политическ олн төрмүдиг комитет күцәнә. Госсоветин премьер, терүнә дарукс, советин радян гешүд болн секретариатын начальник Госсоветин даңгин үүлддг комитетд орна. Премьер, терүнә дарукс болн комитетмүдин ахлачнар эн үүлд хойрас үлү болзгтболзагат тәвгдхштәвгадхаш.

Райодын, велаятин балһснабалһасна, провинцсин олын улсин элчинрин хургад тавн җилин болзогат суңһугдана.

Орын-нутугин политическ бәәдле-җирһалд урдук кевәр һололгеч чинриг Китдин Комму-нистическ парть зүуҗәнә. Энүг 1921 җилин така сарин 1 шиңд бурдәлә. 1991җилин1991 җилин то-дигәр партии ханьд 50,32 сай гешүн бәәлә. Сүл ик сольврмудын цагла чигин Коммунистическ парть күчән барҗахш. Орн-нутгт болҗах ик политическ боли хамгин түрүнд экономическ сольврмудыгсольвромудыг чадмгарчадмагар һардҗа-на.

Энүнә үүлдувриг бурушаҗах баһчудын чидлимүд орн-нутгт бәәсын болв чигин, ода деерән эднд бәәдлиг сольх арһ уга болҗана. Ода деерән партии лидермүд орн-нутгиннутугин өдгә цагин бәәдлиг һартан бәрҗәнә. Экономическ ик сольврата политикиг коммунистнркоммунистнир ик урдаснь күцәснә ашт орын-нутугт тиим бәәдл тогтвтогтав. Делкәд учрҗах демократическ сольврумудыг Китдин коммунистинир Советск Радян Союзин коммунистинрәс урдаснь медҗ тодраха керг-үүлдувар күцәлә. Орн-нутугин эконо-микин бәәдлиг ясрулхин кергт Дэн Сяопине селвгәр һазадын капитал орн-нутугт промышленностин кесг халхд өргәр олзлдг болв. Сул экономическ зонмуд өргәр бүрдәгдҗәлә. Радян Советск Союзд Радян болхала тер цагла хуучн йосн нам түрун ишкдләнишкидлән эн туст кеһәд уга билә. Тиигәд Һазадын капиталыг олзлснаолзалсана, эврәннь экономикой оңдарулсна ашт Китд ард хоцорлаһнас болын революционн ик сольврмудас гетлгв. Хуучин йосн ормдан үлдав.

Коммунистическ партии Генеральн сег-лөтрин үүлиг ода Цзян Цземинь дааҗана. Энүнлә дегц эн КУР-ин цергә радян советин ах-лачнь болҗана. Тегәд цергә күчин чигин ком-мунистнрин һарт бәәхмен болҗана.

1987 җилин хулһнхулһан сарин чилгичәр КПК-н XII съезд болла. {{күн|285}} ханьта шин ЦК-г эн суңһв. {{күн|200}} ханьта селвгчнринселвегченрин цутхлңцутхулаң комиссь энд суңһласуңһула. ЦК-н Политбюрон ханьд {{күн|18}} орҗана. Дисципли бүрткдгбүртукдуг цутхлңцутхулаң комиссь партьд бас бәәнә. Тегәд коммунистнир урдук кевәр дисциплинд һол оньган өгдег болҗана, үлу үг келх зөв уга. Тегәд орн-нутугт буржуазн гиҗ келҗ болх зәрм партьс бөөсын болв чигин, эврәннь һоллгчһололгеч зокалмудас коммунистнир хаһцаҗахш. Талдан халәцтә партиг эдн цагин некверлә ишкидыл бәрҗ тесдег болҗана.

"Буржуазн" партьснпартисан тоод Китд нугугут демократь делгурүлуһнуд дөң болдг ассоциац, Китдин демократическ лиг, Тайваня демок-ратическ автономин лиг. Гоминьдана рево-люционн комитет үнн-чик бәәдлин Китдин парть болн нань чигн зәрм җисәд үулдҗәнә. Болвы орн-нутугин политическ бәәдл-җирһлдҗирһилад эднә зүүҗәх чинринь йир баһ. Китд парла-ментин ханьд һалалгачдан коммунистнркоммунистнир бәәнә. Талдан партьсин элчинриг терүнә ханьд кезә орулхамб?

Тер мет Китдин олн улсин политическ селвелцәнә радян совет орн-нутугг 1949 җиләс авнавын үүлдҗәнәүүлдеҗәнә. Энүнә ханьд олн зүснзүсан демократическ партьс, олна организацсорганизацас, олн зусн келн-әмтенә элчинир, тер мет һазадын орнд бәәх китд улс орҗана. Радян Советин ахлачнь КПК-н нертә үүлдәч Ли Җуйхань болҗана.