|
}}
'''Китдин УлусУлс Орн''' ({{lang-zh|中华人民共和国|Zhōnghuá Rénmín Gònghéguó, 中国}}<ref>学习汉语 http://www.seo-forum-seo-luntan.com/learn-chinese/</ref>) тускар медедгомеддго күн һазр деер уга, Делкән хамгин ик орн-нутуг мемлекетнутг эн болҗана. Энд ода 1 җува 160 сай күн бәәнә гиҗ [[1990]] җилин то-диг медүлҗ-эна. ОрынОрн-нутугин мемлекетиннутгин [[хот-балһсн|хотл балһснь]] [[Бәәҗң балһсн|Бәәҗң]], энд {{күн|10|сай 819 миңһунмиңһн}} бәәнә (1990 җил).
== ОрынОрн-нутугин мемлекетиннутгин тогтац ==
Китдин орнд 23 провинц. 5 автономн велаят район болн цутхулңгинцутхлңгин медлин 4 балһсн ([[Бәәҗң балһсн|Бәәҗң]], [[Шанхай]], [[ТянҗинТянҗн]], [[Чунцин]]) бәәнә. Автономн райодын тоод [[Өвр Моңһл]] ({{lang|ru|Внутренняя Монголия}}), [[Шинҗән-Уйһр]], [[Төвд]], [[Нингша]], [[Гуаншин]] орҗана. Өвр МоңһолдМоңһлд болынболн Шинҗән-УйһуринУйһрин автономн районд мана ойрадөөрд хальмгуд бәәнә. Өвр МоңһолыңМоңһлың хотолхотл балһснь — Көк Хот, Шинҗәңгин хотолньхотлнь - ҮрүмчиҮрмч. Тегәд Китд УлусинУлсин Републик Җумхур Хальмг ТаңһачлаТаңһчла бас эврөннь тууҗарантууҗарн, өдгә цагин йовдаларнйовдларн залһалдатазалһлдата, гиҗ келҗ болҗана.
Китдин орынорн-нутугиннутгин государственн девлет келнь китд болҗана. Китд улусулс - хань — орн-нутугин мемлекетиннутгин цуг улусинулсин 90 һар процентинь тогтаҗана, талдан 50 hap келн-улусулс энд бәәнә. Тер тоод Нингша провинцидпровинцд сарта улусулс, Гуаншинд Өмн үзг Азиин келн-улусулс — вьетд болн нань чигинчигн әмтынәмтн бәәнә.
== Тууҗ ==
Делкән хамгин кезәңаккезәңк туужта орн-нутугудиннутгудин негеньнегнь Китд болҗана. КесегКесг зун җилин туршарт Китдин хаадуд хам-хоша бәәх орн-нутугудигнутгудиг эврәннъ күчнд орулхар седҗәлә. Манҗуриг, МоңһолмудинМоңһлмудин, Зүн һарин, Кашгарин, Төвдин зәрм ҺазрамудыгҺазрмудыг эзлҗ авад, эврәненьэврәннь орн-нутуганнутган өргеҗүлсаминөргҗүлсмн.
БолвеБолв XIX век зун җиләс авынавн [[Англь]], [[Японь]], [[Германь]] болынболн нань чигинчигн орн-нутугуднутгуд Китдиг эврәннь медледәнмедлдән орулхар седҗәлә. Китд улусулс эн даҗрачнариндаҗрачнрин өмнәс кесегкесг дәкҗ ноол-дандбосла. Синьхайск революц (1911–1913 җилмүд) рок монархиг уга кеһәд, Китд Респуб-Җумхур-ликиг зарлалазарлла.
1937–1945 җилмүдт Японь Китдиг даҗрахиндаҗрхин кергеткергт, дә босхалабосхла. 1945 җилд советск радянсо-ветск церегцерг Японя Квантун әәрмиг хамх цокад, Манҗуриг сулдукхаласулдхла. Японь эврәненьэврәннь капитуляции тускар зарлалазарлла. Советск Радян цер-гин командовань Китдин улусинулсин әәрмедәәрмд япон трофейн зер-зевиг бәрулҗ өглә. Тиим ке-вәр Китд ңутугтңутгт олн улусинулсин революц диилвардиилвр бәрхин төлә сән таал тогтагдалатогтагдла.
ХулһанХулһн сарин нег шинд Китд УлусинУлсин Республик Җумхуриети зарлагдалазарлгдла. Ода орн-нутугтнутгт 1982 җилин бар сарин 4-д батласанбатлсн КУР-ин КонстигитуцКонсгитуц үүлдҗөнә. 1965 җилин хөөн "культурынкультурн революцин" йовудт 1954 җилин Консти-туцла ирлцәтәһәр тогтасантогтасн политическ бур-дәц хамхалгадлахамхлгдла. Олн-улусинулсин элченринэлчнрин Цугкит-дин хург (ВСНП) үүлддгән уурв. СуңһугдудгСуңһгддг государственн мемлекетин органмудын ормудормд цергә-бюрократическ диктатурин органмуд тогтагдла. БәәренБәәрн органмудын көдлөмшигкөдлмшиг ревоюционинрево-люционн" комитетмуд куцәҗәлә.
1982 җилин Конституцла ирлцәтәһәр олн улусинулсин элченринэлчнрин Цугкитдин хуруг девлетхург государственн йосна ах орган болҗана. Провинцсәс, автономн велаят райодас, цутхулңагцутхлңг медлин балһасдасбалһсдас суңһугдасынсуңһгдсн депутатирас ВСНП тогтанатогтна. Депутатириг суңһулһансуңһлһн ВСНП-н даңгин үүлдудгүүлддг комитетин һардавратһардврт болна. Хуралт болһна ВСНП 5 җилин болагт суңһугданасуңһгдна. Цугкитдин эн хуругхург КУР-ин ахлачиг болн терүнә даруксиг суңһна. КУР-ин ахлачин болынболн терүнә даруксин үүлдувринүүлдврин болзоганьболзгнь бас тавн җил болҗана, дарук болзагитболзгт чигинчигн эдниг суңһаҗсуңһҗ болҗана, болв хойр болзгас үлү биш цагатцагт.
КУР-ин ахлач государствин девлетин дотурдотр-дундын болн һазадын кергүдт элчельнаэлчлна. КУР-ин ахлачин селвегәрселвгәр ВСНП Государственн Девлетин советин радян (правительствеин) мемлекетин премьерин кандидатуриг батланабатлна. Цугкитдин хургин сессьмуд хоорнодхоорнд даңгин үүлдудагүүлддг комитет үүлдувригүүлдвриг күцәнә. Комитетин ахлач, терүнә дарукс, секретаритын начальник болн гешүд суңһугданасуңһгдна. Комитетин күцуцкүцц зөвин болвозганьболвзгнь бас тавн җил болҗана. Зака тогтагчетогтагч йосиг Цугкитдин хург күцәнә.
КүцәгчеКүцәгч йосн болхалаболхла Государственн Девлетин советин радян һарт бәәнә. Государственн Девлет совет радян Цугкитдин хургин болн терүнә даңгин үүлдудгүүлддг комитетин өмн даавратадааврта болҗана. Госсоветин Девлет Радян болзоганьболзгнь бас тавынтавн җил болҗана. ОрынОрн-нутугин мемлекетиннутгин экономическ, политическ олн төрмүдиг комитет күцәнә. Госсоветин Девлет Радян премьер, терүнә дарукс, советин радян гешүд болн секретариатын начальник Госсоветин даңгин үүлдудгүүлддг комитетд орна. Премьер, терүнә дарукс болн комитетмүдин ахлачнарахлачнр эн үүлд хойрас үлү болзагатболзгт тәвгадхаштәвгдхш.
Райодын, велаятин балһаснабалһсна, провинцсин олынолн улусинулсин элчинринэлчнрин хургадхургд тавынтавн җилин болзогатболзгт суңһугданасуңһгдна.
ОрынОрн-нутугин мемлекетнутгин парламентд - олынолн улусинулсин элчинринэлчнрин Цугкитдин хургин ханьд 2970 депутат орҗана. Эдниг олвынолн мандатта системәр,нуучнар дууһар өгәд суңһаласуңһла.
ОрынОрн-нутугин мемлекетнутгин политическ бәәдлебәәдл-җирһалдҗирһлд урдукурдк кевәр һололгечһоллгч чинриг Китдин Комму-нистическ партьнистическпарть зүуҗәнә. Энүг 1921 җилин така сарин 1 шиңд бурдәлә. 1991 җилин1991җилин то-дигәр партии ханьд 50,32 сай гешүн бәәлә. Сүл ик сольврмудын цагла чигинчигн КоммунистическКоммунис-тическ парть күчән барҗахш. Орн-нутугт мемлекетнутгт болҗах ик политическ боли хамгин түрүнд экономическ сольвромудыгсольврмудыг чадмагарчадмгар һардҗа-на.
Энүнә үүлдувригүүлдвриг бурушаҗах баһчудын чидлимүдчидлмүд орн-нутугтнутгт мемлекет бәәсынбәәсн болв чигинчигн, ода деерән эднд бәәдлиг сольх арһ уга болҗана. Ода деерән партии лидермүд орн-нутугиннутгин өдгә цагин бәәдлиг һартан бәрҗәнә. Экономическ ик сольвратасольврта политикиг коммунистниркоммунистнр ик урдаснь күцәснә ашт орынорн-нутугтнутгт тиим бәәдл тогтавтогтв. Делкәд учрҗах демократическ сольврумудыгсольврмудыг Китдин коммунистиниркоммунистнр Советск Радян Союзин коммунистинрәскоммунистнрәс урдаснь медҗ тодрахатодрха керг-үүлдуварүүлдвр күцәлә. Орн-нутугин мемлекетиннутгин эконо-микин бәәдлиг ясрулхин кергеткергт Дэн Сяопине селвгәр һазадын капитал орн-нутугтнутгт промышленностин кесг халхд өргәр олзлдг болв. Сул экономическ зонмуд өргәр бүрдәгдҗәлә. Радян Советск Союзд Радян болхалаболхла тер цагла хуучн йосн нам түрун ишкидләнишкдлән эн туст кеһәд уга билә. Тиигәд Һазадын капиталыг олзалсанаолзлсна, эврәннь экономикой оңдарулсна ашт Китд ард хоцорлаһнасхоцрлһнас болынболн революционн ик сольврмудас гетлегевгетлгв. ХуучинХуучн йосн ормаданормдан үлдавүлдв.
Коммунистическ партии Генеральн сег-лөтрин үүлиг ода Цзян Цземинь дааҗана. Энүнлә дегецдегц эн КУР-ин цергә радян советин ах-лачнь болҗана. Тегәд цергә күчинкүчн чигинчигн ком-мунистнрин һарт бәәхменбәәхмн болҗана.
1987 җилин хулһанхулһн сарин чилгичәрчилгчәр КПК-н XII съезд болла. {{күн|285}} ханьта шин ЦК-г эн суңһувсуңһв. {{күн|200}} ханьта селвегченринселвгчнрин цутхулаңцутхлң комиссь энд суңһуласуңһла. ЦК-н Политбюрон ханьд {{күн|18}} орҗана. Дисципли бүртукдугбүрткдг цутхулаңцутхлң комиссь партьд бас бәәнә. Тегәд коммунистниркоммунистнр урдукурдк кевәр дисциплинддисциплнд һол оньган өгдегөгдг болҗана, үлу үг келх зөв уга. Тегәд орн-нутугт мемлекетнутгт буржуазн гиҗ келҗ болх зәрм партьс бөөсынбөөсн болв чигинчигн, эврәннь һололгечһоллгч зокалмудас коммунистниркоммунистнр хаһцаҗахшхаһцҗахш. Талдан халәцтә партиг эдинэдн цагин некверләнекврлә ишкидылишкдл бәрҗ тесдегтесдг болҗана.
"Буржуазн" партисанпартьсн тоод Китд нугугутнуггт демократь делгурүлуһнудделгрүллһнд дөң болдг ассоциац, Китдин демократическ лиг, Тайваня демок-ратическ автономин лиг. Гоминьдана рево-люционн комитет үнн-чик бәәдлин Китдин парть болн нань чигн зәрм җисәд үулдҗәнә. БолвыБолв орн-нутугиннутгин политическ бәәделбәәдл-җирһиладҗирһлд эднә зүүҗәх чинриньчинрнь йир баһ. Китд парла-ментин ханьд һалалгачданһаллгчдан коммунистниркоммунистнр бәәнә. Талдан партьсин элчинригэлчнриг терүнә ханьд кезә орулхамборулхмб?
Тер мет Китдин олн улусинулсин политическ селвелцәнә радянселвлцәнә совет орн-нутугуг мемлекетнутгг 1949 җиләс авынавн үүлдеҗәнәүүлдҗәнә. Энүнә ханьд олн зүсанзүсн демократическ партьс, олна организацасорганизацс, олн зусн келн-әмтенәәмтнә элчинирэлчнр, тер мет һазадын орнд бәәх китд улс орҗана. Радян Советин ахлачнь КПК-н нертә үүлдәч Ли Җуйхань болҗана.
== Зәңг церлелтецерллт ==
Өдр болһанболһн һардагһардг газетмүдәс хамгин ик тиражтань "Җеньминь җибао" болҗана КПК-н ЦК-н орган эн болжана. 5 сай зкземпляртаһар һарчана. БолвыБолв китд пионермүдин газетин тиражнь энүнәс ик — 11 сай.
ЗәңгелелһенәЗәңгллһнә "Синьхуа" агентств нарт дел-кәд ик темдгтә. Энүг 1931 җил Яньаньд бурдәлә. Улан Китдин агентств гиҗ энүг түрүн саамд нерәдҗәлә. 1937 җилин туула сард энүг Шин Китдин (Синьхуа) агентствд хүврүлв. ЦутхулаңЦутхлң радиозәңгллһи болн техе-үзлһн орн-нутгт бәәнә. 105 телестанц Китд нутугтнутгт үүлдҗәнә.
== Эдл-аху ==
Китдин экономикин тускар бидн келлә-видынвидн. Сүл цагт энд хамгин шин технологийтә промышленность делгерлитделгрлт авчана, сул экономик зонмуд энүнд сән нилчән күр-гҗәнә.
Селәнә эдл-аху орн-нутгт ик делгрлт авчана, энд бас ик сольврмуд күцәгдв, орн-нутг бийән хот-хоолар теткҗәнә. Китдин мөңгнь-юуань — 10 җяо — 100 фын.
Сүл саамд нарт делкән бәәдл-җирһалдҗирһлд Китдин чинр өсәд йовна. Her үлү Советск Союз Радян тарад хуурсанахуурсна саамд эн орн-нутугиннутгин тоомсрнь өөдлв. МоңһолынМоңһлын, Казахстана болн нань чигн орн-нутгудын туст энүнә күргҗәх үлмәнь өсәд йовна.
==== Таңһчин буулһавр ====
{{tent division chn 1|12|79ff76|North |[[Хевә]] |河北|河北|Héběi |Hopeh |{{lang|zh|冀}} jì |13|9696ff|[[Province (China)|Province]] |Shijiazhuang| 68,090,000| 363|187,700|Hebei}}
{{tent division chn 1|13|79ff76|North |[[Бееҗн]] |北京|北京|Běijīng |Peking |{{lang|zh|京}} jīng |11|ff8585|[[Direct-controlled municipality|Municip.]]| | 15,810,000| 941| 16,800|Beijing}}
{{tent division chn 1|14|79ff76|North |[[ТянҗинТянҗн]] |天津|天津|Tiānjīn |Tientsin |{{lang|zh|津}} jīn |12|ff8585|[[Direct-controlled municipality|Municip.]]| | 11,519,000| 980| 11,305|Tianjin}}
{{tent division chn 1|15|8bffe8|East |[[Шандун]] |山東|山东|Shāndōng |Shantung |{{lang|zh|鲁}} lǔ |37|9696ff|[[Province (China)|Province]] |Jinan | 91,800,000| 586|153,800|Shandong}}
{{tent division chn 1|16|fffb91|South Central|[[Хенән]] |河南|河南|Hénán |Honan |{{lang|zh|豫}} yù |41|9696ff|[[Province (China)|Province]] |Zhengzhou | 98,690,000| 591|167,000|Henan}}
{{tent division chn 1|17|d16eff|Southwest |[[Шичуан]] |四川|四川|Sìchuān |Szechuan |{{lang|zh|川}} chuān|51|9696ff|[[Province (China)|Province]] |Chengdu | 87,250,000| 180|485,000|Sichuan}}
{{tent division chn 1|18|d16eff|Southwest |[[ЧончинЧончн]] |重慶|重庆|Chóngqìng|Chungking|{{lang|zh|渝}} yú |50|ff8585|[[Direct-controlled municipality|Municip.]]| | 31,442,300| 382| 82,300|Chongqing}}
{{tent division chn 1|19|fffb91|South Central|[[Хүвә]] |湖北|湖北|Húběi |Hupeh |{{lang|zh|鄂}} è |42|9696ff|[[Province (China)|Province]] |Wuhan | 60,160,000| 324|185,900|Hubei}}
{{tent division chn 1|20|8bffe8|East |[[Анх]] |安徽|安徽|Ānhuī |Anhwei |{{lang|zh|皖}} wǎn |34|9696ff|[[Province (China)|Province]] |Hefei | 64,610,000| 463|139,700|Anhui}}
{{tent division chn 1|21|8bffe8|East |[[Җянсу]] |江蘇|江苏|Jiāngsū |Kiangsu |{{lang|zh|苏}} sū |32|9696ff|[[Province (China)|Province]] |Nanjing | 75,495,000| 736|102,600|Jiangsu}}
{{tent division chn 1|22|d16eff|Southwest |[[Юннан]] |雲南|云南|Yúnnán |Yunnan |{{lang|zh|滇}} diān |53|9696ff|[[Province (China)|Province]] |Kunming | 44,150,000| 112|394,000|Yunnan}}
{{tent division chn 1|23|d16eff|Southwest |[[ГуйҗоуГүҗү]] |貴州|贵州|Gùizhōu |Kweichow |{{lang|zh|黔}} qián |52|9696ff|[[Province (China)|Province]] |Guiyang | 39,040,000| 222|176,000|Guizhou}}
{{tent division chn 1|24|fffb91|South Central|[[Хунан]] |湖南|湖南|Húnán |Hunan |{{lang|zh|湘}} xiāng|43|9696ff|[[Province (China)|Province]] |Changsha | 66,980,000| 316|210,000|Hunan}}
{{tent division chn 1|25|8bffe8|East |[[Җянши]] |江西|江西|Jiāngxī |Kiangsi |{{lang|zh|赣}} gàn |36|9696ff|[[Province (China)|Province]] |Nanchang | 42,840,000| 257|167,000|Jiangxi}}
{{tent division chn 1|31|fffb91|South Central|[[Макау]] |澳門|澳门|Àomén |Macau |{{lang|zh|澳}} ào |92|79ff76|[[Special Administrative Region of the People's Republic of China|SAR]]| | 520,400|17,310|29|Macau}}
{{tent division chn 1|32|fffb91|South Central|[[Гонконг]] |香港|香港|Xiānggǎng|Hong Kong |{{lang|zh|港}} gǎng |91|79ff76|[[Special Administrative Region of the People's Republic of China|SAR]]| | 6,985,200| 6,352|1,104|Hong Kong}}
{{tent division chn 1|33|fffb91|South Central|[[ХайнанХенән]] |海南|海南|Hǎinán |Hainan |{{lang|zh|琼}} qióng|46|9696ff|[[Province (China)|Province]] |Haikou | 8,180,000| 241| 34,000|Hainan}}
{{tent division chn 1|—|8bffe8|East |[[Тайван]]'''†''' |臺灣|台湾|Táiwān |Formosa |{{lang|zh|台}} tái |71|d16eff|[[Political status of Taiwan|Claimed Province]] '''†'''|Taipei | 23,000,000| 636| 35,581|Taiwan}}
== Дәкәд хәләтәнхәләтн ==
* [[Орсин Орн Нутг]]
* [[Хальмг Таңһч]]
| 