Свисин Ниицән

46°48′0″N 8°14′0″E / 46.80000°N 8.23333°E / 46.80000; 8.23333


Йосна халхар эн орн-нутгин Свисин конфедерац (немшәр Schweizerische Eidgenossenschaft, пр. Confederation suisse, ит. Confederazione Svizzera) гиҗ нерәднә. Эн орн-нутг Цутхлң Европд бәәнә. Энүнә һазриң аһунь 41,3 миңһн квадратн километр болҗана, талданар келхлә, Хальмг Таңһчин һазрин кемҗәнәс хойр шаху холванд баһ. Болв бәәх әмгнә тооһар эн мана республикиг хөр һар холванд икдүлҗәнә, 1989 җилд кесн -дигәр Швейцарьт 6,6 сай күн бәәнә. Хотл балһснь Берн гидг нертә (Bern). Энд 140 миңһн күн бәәнә, өөрхн селәдиг тоолхла, 300 миңһн күн болхмн.

Хувалһиг авад хәләхлә, Свисин Һазр 23 кантонд хувагдңа, эдн дотр әмгуд бәәнә, дәкәд хотонмүд бәәнә. Кантонмудын нернь иим: Ааогау, Аппенцелль,Базель, Берн, Вале,Во, Люцерн, Невшатель, Санкт-Галлен Тичино, Тургау, Унтервальден, Ури, Гларус,Фрибург, Цуг, Цюрих, Шафхаузен, Швиц, Юра.

Эн 23кантон конфедерациг тогтана. Тиим кевәр Свисин конфедерац республик болҗана. Энд 1874 җилин хөнә сарин 29-д батлсн Свисин конфедерацин Конституц үүлдҗәнә.

Свисин Һазрт дөрвн келн — немшин, пранцсин, италмудин болн ретороманмудин гиһәд үүлдҗәна. Тиим кевәр эн халхар Европин тал дунд бәәх эн орн-нутг мана таңһчла адл - манад хальмг болн орс келн үүлдҗәнә. Мөңгнә единицнь - евро. Орн-нутгин Келн-әмтнә сән өдрнь - Конфедерац бүрдснә өдр — ноха сарин 1 шин (1291 җил). Тегәд эн орн-ңутр 7 00 жилин байн тууҗта болжана.

Энд бәәх әмтнәс нег сай Шаху улснь һазадын орна көдлмшчнр болжана, эдн цаг зуур эс гиҗ даңгинд энд көдлҗәхмн болжана. Үндсни швейцарцнр дундас 65 процентнь немшәр, 18 процентнь — пранцсар, 12 процентнь италмудар болн 1 процентәс баһнь ретороманмудар дугарна. Бурхн-шаҗнд шүтдг улсин 50,2 процентнь католикуд, 48 процентнь протестантуд болжана.

1291 җилд һурвн кантон негдәд Свисин конфедерациг бүрдәлә. 1815 җилд болсн Вена балһсн конгресс Свисин Һазрин "тасрхан уга нейтралитетиг" зарлла. Ода куртл эн тер закаг күцәжәнә, ямаран чигн дәәнд болн щүгәнд орн-нутг орлцҗахш. Тиим кевәр орн-нугган дотр-дундын бәәдл-жирһлнь чигн сән-сәәхн, дигтә-дарата болҗана, энд бәәх келн-улс хоорндан ни-нег нәр, нег-негән тевчҗ бәәнә. 1848 җилд батлсн Конституцар Свисин Һазр ниицәтә орн нутг болв.

Кантон болһн эврәннь Конституцта, парламент болн правительствта.

Орн нутгин толһачнь Президент болҗана. Энүг Федеральн хург суңһна. Президентиг Федеральн советин (правительствин) гешүдәс нег җил болзгтаһар шүүҗ авна. Дарани болзгт энүг суңһх зөв уга. Президент дегц правительствин толһачнь болҗана. Тегәд правительствин гешүдин тооһас кесгнь президент болҗ чадҗана, яһад гихлә эдниг бас Федеральн хург 4 жилин болзгт суңһна. Федеральн советин тоод 7 күн орна. Президент энд ахлачлна.

Тегәд удан болзгт йосиг эн орн-нутгт һартан авч болшго болҗана. Тер учрар чигн эн орн-нутг җил ирвәс байҗад, цецгәрәд йовдг болхий?

Зака тогтагч йосн Федеральн хургин һарт бәәнә. Талданар келхлә, эннь орн-нутгин парламент болҗана. Хойр хорас эн тогтна: Келн-әмтнө хора (дора гер) болн Кантонын хора (деерк гер). Келн-әмтнә хоран ханьд 200 депутат орна. Эдниг цуг олн әмтн шуд кевәр нуувчар дууһан өгәд ирлцңгү элчллһнә системәр 4 җилин болзгт суңһна. Кантонын хоран ханьд болхла 46 депутат орна. Тиим кевәр кантон болһн хойр депутатыг суңһна. Тер мет Келн-әмтнә болн Кантонын хоран ахлачнриг җил болһн шинәс, суңһна.

Тиим кевәр зака тогтатч йосиг Федеральн хург, күцәгч йосиг федералн парламент күцәнә. Кантонмуд эднә үлмәд икәр орхш, Энүнә тускар бидн деер бичләвидн. Цутхлңгас кантона йосна органмудыг уурулх эс гиҗ теднә көдлмшт орлцх зөв уга.

Политик бәәдл-җирһл орн-нутгт ик йовудта. Политик олн партьс энд шунмһаһар үүддҗәнә. Теднә тоод байн ик тууҗта организацс бәәнә. Орн-нутгин политик бәәдл-җирһлд ик чинр зүүҗәх партьсин негнь Свисин Һазрин радикал-демократин парть. (Freisinnid Demokrat ische der. Schweiz). Энүг 1848 җил тогтасн бәәҗ. 150 миңһн гешүн энүнә ханьд бәәнә. Ахлачнь Франц Штайнеггер. Парламентин келн-әмтнә советд Nationalrat) эн парть хамгин ик то - 51 - депутатта. Тер мет кантонмудын советд (Standarat) эн партяс 14 депутат бәәнә.

Хойрдгч ормд эврәннь чинрәрн Кирста - Демократин парть (Christlich Demokratieche Partei der Schweiz) йовна. Энүг 1881 җил бүрдәлә 1970 җилин бар cap күртл энүг Консерватив Кирста Социалин Олн-әмтнә парть гиҗ нерәдҗәлә. 60 миңһн күн энүнә ханьд бәәнә. Партин ахлачнь Ева Загмюллер-Вебер болҗана.

Келн-әмтнә советд эн партин нерн деерәс 42 депутат үүлдҗәнв, Келн - әмтнә советд болхла хамгин ик то — 19 депутат бәәнә. Тегәд олн әмтн дунд эн парть ик дөңнлт авсн бәәнә, гиҗ келх керггә. Олн нань чигң политик парть болн җисән орн-кутгт бәәнә.

1991 җилин правительствин ханин тускар келхлә энд Свисин Һазрин Президент дегц дотр-дундын кергүдин департаменгин начальник бәәсмн. Вице-президентнь болхла һазадын каргүдин департаменгин ахлачин үүл дааҗана. Тер мет правительствд юстицин болн полицин, цергә, финансин болн таможня, көлгнә - эалһлдана болн энергетикин департамснт бәәнә. Тиим кевәр Свисин Һазрт бәәх 7 департаментсин неринь авад хәләхлә, диттә-дарата бәәдлд һол оньган өгнә гиҗ келҗ болҗана. Тегәдчигн эн орн-нутгт цугаь тогтурта, бат диг-дарата болна гиҗ сангдна. 100 һар җилдән энд Конституц үүлдҗәнә. Энд революц эс гиҗ нань чигн йк цүүгәтә йовдлмуд болсиг соңсҗ болшго. Кезәңк авъясиг зууһад җилин туршарт энд күцәнә, терүг эвдх зөв кенд чигн уга болҗана. Свис әмтн эврән чигн сольврмудт дурго әмтн болҗана, маңһдур эдниг юн күләҗәхинь эдн сәәнәр меднә. Тегәд чигн зууһад җилин туршарт энд юмн учрхш — тернь бас зәрмдән йир сән болна гиҗ мана улгүрәр ул кехлә, келҗ болҗана.

Свисин Һазр өөдән делгрлттә индустрийтә орн-нутг болҗана. 1 күүнә туст ирлцҗәх оруһин Кемҗәһәр делкәд Түрүн ормд йовна. Цуг делкән хамгин ик финансов болн банковск цутхлң эн орн-нутг болҗана. Ик кемҗәтә монопольс экономикд ик чинр зүүҗәнә. Свисин Һазрин промышленностьд өөдөн чинртә болн үнтә производств ик хүвинь эзлҗәнә. Маши тосхлһн, фармацевтик, химик промышленность ик делгрлт энд авсн бәәнә. Атом электростанцс орн-нутгин энергетикд баһ биш орм эзлҗөнә.

Һазадын туристнр олар нааран ирнә (җил болһн 6-8 сайкүн). Орн-нутгт 5 миңһн километр төмр хаалһ бәәнә, 65 миңһ һар километр шоссейн хаалһ.

Һазадын хулд-гүүлгән орн-нутгт ик делгрлт авсн бәәнә. Эн үзмҗәр Свисин Һазр делкәд нүүрлгч ормд йовна. Хальмг Таңһчла чигн эн орн-нутгин предпринимательмүд экономик залһлдаг өргҗүлхәр бәәнә. Эврәннь капиталан орн-нутг һазадын ордудар икәр йовулна. Свисин Һазрин капиталын ул деер талдан орн-нутгудт бүрдәсн предприятьмүдт 3,5 сай кун көдлҗәнә. Свисин Һазрин банкудт (эднә тонь 500 һар) 1978 җилд 39 6 җува франк хадһлгдҗала, эннь орн-нутгин оруг 2,5 холванд икдүлҗәлә. Эндхамгин баһ алвиг делкәд авна.

Орн-нутгин хамгин ик газетмүдин тоод "Blick" ("Хәләц") гидг газет йовна. Энүнә тиражнь 379,8 миңһн экземпляр. 1959 җилд энүг бүрдәлә. Тер мет "Tages Anzeiger Zurich" ( "Цюрихин өдр болһна шинҗллт") гидг газет Свисин Һазрт икәр темдгтә. Энүнә тиражнь 256,7 миңһн экземпляр болҗана. Цюрихд эн һарна. Энүг 1893 җилд бүрдәлә. Эн хойр газет немш келәр барлгдна.

Орн-нутгин политик болн экономик бәәдл-җирһлин тускар ахрар тиигҗ келҗ болҗана.


 
Европин орн-нутг

Өстрмүдин Орн | Азермудин Орн | Арнагудин Орн | Андормудин Нутг | Хемшудин Орн | Цаһанорсин Орн | Бельҗмудин Нутг | Болгармудин Орн | Босмудин болн Херцегудин Орн | Ватикан Балһсн | Ик Бритишин болн Ар Гәәлгүдин Ниицәтә Нутг | Хунһармудин Орн | Ниицәтә Немшин Орн | Грисин Орн | Гүрҗмүдин Орн | Данскгин Нутг | Гәәлгүдин Орн | Ислгудин Орн | Эспанмудин Нутг | Италмудин Орн | Хасгудин Орн¹ | Кипрудин Орн | Латдин Орн | Литдин Орн | Лихтенштейна Нутг | Лүксин Балһсна Нутг | Масидин Орн | Малтдин Орн | Молдавмудин Орн | Монакин Нутг | Недерлендин Нутг | Ноорскгин Нутг | Польшин Орн | Португишин Орн | Пранцсин Орн | Румудин Орн | Сан Маринмудин Орн | Серпудин Орн | Словакудин Орн | Словенмудин Орн | Туркгудин Орн¹ | Украинмудин Орн | Суһомудин Орн | Хорватин Орн | Хар Уулин Орн | Чекмудин Орн | Свисин Ниицән | Сведин Нутг | Эстдин Орн | Орсин Ниицән¹


Үлмәд девскр һазр: Акротирин болн Декелин Һазр | Аландин Арлс | Гөрнзин Арл | Гибралта Балһсн | Җерсин Арл | Мэнин Арл | Форойсин Арлс | Свалбард | Ян Майенин Арл

Медҗ Гөрдлтә Орн Нутгин буулһавр (үннәр эврән бәәдг): Апсин Таңһч | Косовин Таңһч | Уулта Карабахин Таңһч | Днестр Кевсин Молдавмудин Таңһч | Ар Кипрудин Таңһч | Өвр Өседин Таңһч

¹ Һолар Азин төләд