Зул

«Зул» — хальмг улсин сән байрта өдр. Җил болһн «Зул» болдг өдр әдл болхш. Зәрмдән үкр сард болна, зәрмдән бар сард болна. Лунный календарь (хальмг литәр) хәләж «Зул» болх өдриг тоолад һарһна. «Зул» болх сариг Зул сар гиҗ нерәднә. Тигэд эн сарин хөрн тавнд «Зул» болдг учрта. «Зул» шин җил эклҗәхиг медүлдг учрта.

Тууҗ

Эн сән өдрин учр иим: Богд Зуңква бурхн төрәд, деерәс бууҗ ирсн өдриг Зул өдр гиһәд сән өдрт тохрасмн. Бурхн нас авсн өдрг цуг хальмг әмтн, ик-бичкн уга дегц нег өдр нас авдг болҗ. Цуг хальмг улсин һарсн өдрнь Зул өдр болҗ тоолгдна. Насн деерән нежәд вас эн өдр немҗ авцхана. Үлгурнь, хөртә күн хөри негтә болна, тәвтә күатәвн неггә бол на. Тиигәд чигн Зул гидг сән өдрэн хальмг' улс куләҗ, байргаһар темдглҗ, сергмҗтәһәр давулна. Зулын өмн белдвр сәэнәр кенә: гер дотркан уһаҗ арчна, кир-хуран уһана. Хуучн җилин кириг шин жилд орулдго болжана. Эн авъясиг медҗ күцәҗ йовх кергтэ. Шин хувц уйж белднә, яһад гихлә Зул өдр хальмг улс кеердмн. Боорцг кеһәд, көншун үнр һарһдмн. Бооригар дееҗ бәрдмн. Боорцга Зулын өмн асхнлнь кех кергтэ. тер асхнднь шүтәнә өмн дееҗ бәрдмн. Йөрәл кеддмн. Зулан тосдмн. Зудд нерәләд. тос, шикр-балта хулдҗ авдмн. Шикр-балтаһар бас дееҗ бәрдмн. Шүтәнә өмн тэвсн һурвн целвг деер цөөкн шикр-балта тәвдмн. Кезәнә нас авх өдртән нерәдәд, мальш эм һарһдг бәәҗ. Хә аллг бәәҗ. Тарһн, чинәтә хө олн хөд дундас шүүҗ авад алад, Зул өдр мах чанад. салаһарн тос һооҗулад идәд, Зулан давулдг бәәҗ.

Байрин бәәдл

Зул өдр өрүнднь герин эзн күүкд күн эрт босад, өркән хәрүлчкәд, һал шатаһад, хәәсән нерәд, хальмг цәәһэн зандрулҗ чандг йоста. Терхоорнд, цә буслтл, Зулан өргнә, шүтәнә өмн зул тавлнас мөргнә. Цәәһәсн дееҗ бәрнә. Цуһар өрк-бүләрн, ширә эргҗ сууһад, байрин цәәһән ууна. Ширэ деер Зул өдр хот-хол невчк эләдәр тәвдм: эрк биш хальмг әмтәхн цә, тосн, махн, шикр-балта болн нань чигн әмтәхн хот бәәх зөвтә. Эн цәәһәи уучкад, дәкәд цэ чандмн. Зул өдр элгн-садан, үр-өңгән, медәтэ улсан ду-удҗ цә өгәд гиичлдмн. һалд әркин түрун дусал цацдмн. Эн өдр элвг-делвгәр әмтэн гиичлхлә, далд йовсн эмтн идсн-уусн болдг. Жил сәнәәр байртаһар давдмн. Зул өдр эврән бас цәәд йовдмн. Медәтә улст белг бәрүлж өгдмн: зать, шикр-балта. Зул өдр күунәс юм хармндмн биш Зул өдр асхарнь насна зул бәрдмн. Бичкнәр һуйр элдәд ййсн һолын цөга кенә. Йөркгәр зулын һолынь кедмн. Иим өвсиг ик урдаснь кеер те-егт һарад түүҗ авад, гертән авч ирәд, сәәнәр хагсаҗ белддмн. Герин эзн күүкд күн насна һол (йөркг) белдҗ авх зөвтә Йөркгд үй орулдмн биш. Аржанк өвснә му-сәәһинь хаяд, йилһәд, хальснь мөлтләд, хурһдарн кемҗәләд авсна хөөн күүнә насна тооһар йөркг то-олҗ авад, деернь хойр-һурвн йөркг немәд, хамднь көвңгәр деерк узүринь һурв дәкҗ орадг йоста. Йөркг оралһиг мсдәтә улсас эклҗ белддмн. Дарунь наадксиннь насна йөркг орана. Зулын һол Һурв давхр «хувцта» болдг (һурвн давхр көвңгәр орана).

Насна цөгнд түрүләд эцкин һол тәвдг, дарунь экин, түүнә дару үрн-сад-на. Тер һолмудыг насна цәгнд зерглүләд, нег-негңднь шахад тәвдмн. Насна цөгц утулң бичкн-оңһцла әдл болна. Насна һолмудын деерк үзүрмүдинь хәәлсн тосар норһад, чимкәд оркдмн, эс гиҗ герл өгч болшго. Бүрүлин гегән тасрад, зөвәр харнһу болхла, теңгрт одд һархла, тер насна цөгцән шүтәнә өмн ширә деер тәвәд, герл өгдмн (хусдг шатаһад. насна һолын үзүрмүдт күргдмн): Тер саамла цүһар тавлсн насна зулдан гскҗ мөргәд. насан авдмн. Гекҗ мәргсн саамлаһан зальврдмн. Тер цагт и им үгмүд келдмн: «Авчах насн өлзәтә, цаһан хаалһта болтха!».

Насна зулан бәрсн цагт, кемр көвүн гертән уга болхла, эцкнь терүнә ормд мөргәд, насинь авдмн, күүкн гертән ута болхла, экнь мөргдмн. Гсрл өгснә хөөн насна зулыг боктлнь көндәдмн биш. Бийнь бөкхлә, ти-игад хураҗ авдмн. Күн болһнд нерәдҗ тәвсн һолнь цуһар дегц бөкдмн биш. Тернь төр уга болдг, зовхмн биш. Үлдсн һолмудьгнь арһул, үмс уңһалго авч хаяд, һуйринь элдәд, таавад шарад идчкдмн. Өрк-бүл до-тран хуваҗ иддмн. Күүнә күүнд өгдмн биш. Невчк дарунъ бәәҗәһәд, йосндан һаза харңһурхла, үүдәр йиснә һол һарһдмн. Элдсн һуйрар бас бичкн цөгц кеһәд, дорнь шовһр мода? бәрдг юм кеһәд. цөга дотрнь үзүрнь көвнгәр оралһата йисн һол батру-лад. көвнггә үзүринь шар тосар норһад чимкчкәд, герл өгдмн. Дарунь үүдән арһул секәд. үүдәр герл өген цөгцән барун һарарн һарһдмн. тоотыг эк күцах йоста. Толһа деерән бәәсн махлаһан, эс гиж альчуран авдмн. Барун өвдгән һазрт күргәд, сөгдж суудмн. Йиснә һолыг бөктлнь бәрх керггә. Бөктлнь зальврад бәәдмн. Бөкснә хөөн йиснә һолас шатад үлдсинь арһул авад хайдмн. һуйринь насна цөгцлә хамднь элдәд, шарад идчкдг йоста.Тиигәд эн өдриг хальмг улс ончтаһар темдглэд, эн өдр цуһар нас авдг болсмн. Насан авсн өдрләһән цуһар нег-негән йөрәх кергтә:

Җил болһн Зулан кеҗ,
Насан авч, сән-сәәхн бәәж..
Авсн насн өлзэтә цаһан хаалһта болҗ,
Насан авсн бидн цуһар
Гем- ювлн уга бәәҗ,
Бат кишгтэ болҗ.
Кен икчүдиннь наснд күрч,
Седкл тавар амрч-жирһҗ бәәцхәй!

Зул асхн цуг кергән күцәчкәд, хальмг улс байрин нәәрәң кедг, домбр цокад, дууһан дуулад, бийән сергәдг бәәҗ. Байрин өдриг байртаһар да-вулдг учрта. Эн нас авчах өдр болҗана. Нас авна гидг — ончта йовдл Халыв* улст жилд нет дәкҗ тиим йовдл болдг. Зул өдр юмн элвг-делвг болхла, җилин туршарт, ирх Зул күртл йорнь сән болдг. Түрх-зовх юмн үзгддго болждна. Цуһараннь седкл таварн бәәдг.

Цуһар жил болһн Зулан кеҗ, насан авч, амрч-җирһҗ, нег-негән байрлулҗ, эн сәәхн орчлнгд амулң менд бәәцхәй!