|
}}
'''Китдин УлсУлус Орн''' ({{lang-zh|中华人民共和国|Zhōnghuá Rénmín Gònghéguó, 中国}}<ref>学习汉语 http://www.seo-forum-seo-luntan.com/learn-chinese/</ref>) тускар меддгомедедго күн һазр деер уга, Делкән хамгин ик орн-нутгнутуг мемлекет эн болҗана. Энд ода 1 җува 160 сай күн бәәнә гиҗ [[1990]] җилин то-диг медүлҗ-эна. ОрнОрын-нутгиннутугин мемлекетин [[хот-балһсн|хотл балһснь]] [[Бәәҗң балһсн|Бәәҗң]], энд {{күн|10|сай 819 миңһнмиңһун}} бәәнә (1990 җил).
== ОрнОрын-нутгиннутугин мемлекетин тогтац ==
Китдин орнд 23 провинц. 5 автономн велаят район болн цутхлңгинцутхулңгин медлин 4 балһсн ([[Бәәҗң балһсн|Бәәҗң]], [[Шанхай]], [[ТянҗнТянҗин]], [[Чунцин]]) бәәнә. Автономн райодын тоод [[Өвр Моңһл]] ({{lang|ru|Внутренняя Монголия}}), [[Шинҗән-Уйһр]], [[Төвд]], [[Нингша]], [[Гуаншин]] орҗана. Өвр МоңһлдМоңһолд болнболын Шинҗән-УйһринУйһурин автономн районд мана өөрдойрад хальмгуд бәәнә. Өвр МоңһлыңМоңһолың хотлхотол балһснь — Көк Хот, Шинҗәңгин хотлньхотолнь - ҮрмчҮрүмчи. Тегәд Китд УлсинУлусин Републик Җумхур Хальмг ТаңһчлаТаңһачла бас эврөннь тууҗарнтууҗаран, өдгә цагин йовдларнйовдаларн залһлдатазалһалдата, гиҗ келҗ болҗана.
Китдин орнорын-нутгиннутугин государственн девлет келнь китд болҗана. Китд улсулус - хань — орн-нутгиннутугин мемлекетин цуг улсинулусин 90 һар процентинь тогтаҗана, талдан 50 hap келн-улсулус энд бәәнә. Тер тоод Нингша провинцдпровинцид сарта улсулус, Гуаншинд Өмн үзг Азиин келн-улсулус — вьетд болн нань чигнчигин әмтнәмтын бәәнә.
== Тууҗ ==
Делкән хамгин кезәңккезәңак туужта орн-нутгудиннутугудин негньнегень Китд болҗана. КесгКесег зун җилин туршарт Китдин хаадуд хам-хоша бәәх орн-нутгудигнутугудиг эврәннъ күчнд орулхар седҗәлә. Манҗуриг, МоңһлмудинМоңһолмудин, Зүн һарин, Кашгарин, Төвдин зәрм ҺазрмудыгҺазрамудыг эзлҗ авад, эврәнньэврәнень орн-нутганнутуган өргҗүлсмнөргеҗүлсамин.
БолвБолве XIX век зун җиләс авнавын [[Англь]], [[Японь]], [[Германь]] болнболын нань чигнчигин орн-нутгуднутугуд Китдиг эврәннь медлдәнмедледән орулхар седҗәлә. Китд улсулус эн даҗрачнриндаҗрачнарин өмнәс кесгкесег дәкҗ ноол-дандбосла. Синьхайск революц (1911–1913 җилмүд) рок монархиг уга кеһәд, Китд Респуб-Җумхур-ликиг зарллазарлала.
1937–1945 җилмүдт Японь Китдиг даҗрхиндаҗрахин кергткергет, дә босхлабосхала. 1945 җилд со-ветсксоветск радян цергцерег Японя Квантун әәрмиг хамх цокад, Манҗуриг сулдхласулдукхала. Японь эврәнньэврәнень капитуляции тускар зарллазарлала. Советск Радян цер-гин командовань Китдин улсинулусин әәрмдәәрмед япон трофейн зер-зевиг бәрулҗ өглә. Тиим ке-вәр Китд ңутгтңутугт олн улсинулусин революц диилврдиилвар бәрхин төлә сән таал тогтагдлатогтагдала.
ХулһнХулһан сарин нег шинд Китд УлсинУлусин Республик зарлгдлаҖумхуриети зарлагдала. Ода орн-нутгтнутугт 1982 җилин бар сарин 4-д батлснбатласан КУР-ин КонсгитуцКонстигитуц үүлдҗөнә. 1965 җилин хөөн "культурнкультурын революцин" йовудт 1954 җилин Консти-туцла ирлцәтәһәр тогтаснтогтасан политическ бур-дәц хамхлгдлахамхалгадла. Олн-улсинулусин элчнринэлченрин Цугкит-дин хург (ВСНП) үүлддгән уурв. СуңһгддгСуңһугдудг государственн мемлекетин органмудын ормдормуд цергә-бюрократическ диктатурин органмуд тогтагдла. БәәрнБәәрен органмудын көдлмшигкөдлөмшиг рево-люционнревоюционин" комитетмуд куцәҗәлә.
1982 җилин Конституцла ирлцәтәһәр олн улсинулусин элчнринэлченрин Цугкитдин хургхуруг девлет государственн йосна ах орган болҗана. Провинцсәс, автономн велаят райодас, цутхлңгцутхулңаг медлин балһсдасбалһасдас суңһгдснсуңһугдасын депутатирас ВСНП тогтнатогтана. Депутатириг суңһлһнсуңһулһан ВСНП-н даңгин үүлддгүүлдудг комитетин һардвртһардаврат болна. Хуралт болһна ВСНП 5 җилин болагт суңһгднасуңһугдана. Цугкитдин эн хургхуруг КУР-ин ахлачиг болн терүнә даруксиг суңһна. КУР-ин ахлачин болнболын терүнә даруксин үүлдвринүүлдуврин болзгньболзогань бас тавн җил болҗана, дарук болзгтболзагит чигнчигин эдниг суңһҗсуңһаҗ болҗана, болв хойр болзгас үлү биш цагтцагат.
КУР-ин ахлач государствин дотрдевлетин дотур-дундын болн һазадын кергүдт элчлнаэлчельна. КУР-ин ахлачин селвгәрселвегәр ВСНП Государственн Девлетин советин радян (правительствеин) мемлекетин премьерин кандидатуриг батлнабатлана. Цугкитдин хургин сессьмуд хоорндхоорнод даңгин үүлддгүүлдудаг комитет үүлдвригүүлдувриг күцәнә. Комитетин ахлач, терүнә дарукс, секретаритын начальник болн гешүд суңһгднасуңһугдана. Комитетин күццкүцуц зөвин болвзгньболвозгань бас тавн җил болҗана. Зака тогтагчтогтагче йосиг Цугкитдин хург күцәнә.
КүцәгчКүцәгче йосн болхлаболхала Государственн Девлетин советин радян һарт бәәнә. Государственн Девлет совет радян Цугкитдин хургин болн терүнә даңгин үүлддгүүлдудг комитетин өмн даавртадааврата болҗана. Госсоветин болзгньДевлет Радян болзогань бас тавнтавын җил болҗана. ОрнОрын-нутгиннутугин мемлекетин экономическ, политическ олн төрмүдиг комитет күцәнә. Госсоветин Девлет Радян премьер, терүнә дарукс, советин радян гешүд болн секретариатын начальник Госсоветин даңгин үүлддгүүлдудг комитетд орна. Премьер, терүнә дарукс болн комитетмүдин ахлачнрахлачнар эн үүлд хойрас үлү болзгтболзагат тәвгдхштәвгадхаш.
Райодын, балһснавелаятин балһасна, провинцсин олнолын улсинулусин элчнринэлчинрин хургдхургад тавнтавын җилин болзгтболзогат суңһгднасуңһугдана.
ОрнОрын-нутгиннутугин мемлекет парламентд - олнолын улсинулусин элчнринэлчинрин Цугкитдин хургин ханьд 2970 депутат орҗана. Эдниг олнолвын мандатта системәр,нуучнар дууһар өгәд суңһласуңһала.
ОрнОрын-нутгиннутугин мемлекет политическ бәәдлбәәдле-җирһлдҗирһалд урдкурдук кевәр һоллгчһололгеч чинриг Китдин Комму-нистическпартьнистическ парть зүуҗәнә. Энүг 1921 җилин така сарин 1 шиңд бурдәлә. 1991җилин1991 җилин то-дигәр партии ханьд 50,32 сай гешүн бәәлә. Сүл ик сольврмудын цагла чигнчигин Коммунис-тическКоммунистическ парть күчән барҗахш. Орн-нутгтнутугт мемлекет болҗах ик политическ боли хамгин түрүнд экономическ сольврмудыгсольвромудыг чадмгарчадмагар һардҗа-на.
Энүнә үүлдвригүүлдувриг бурушаҗах баһчудын чидлмүдчидлимүд орн-нутгтнутугт бәәснмемлекет бәәсын болв чигнчигин, ода деерән эднд бәәдлиг сольх арһ уга болҗана. Ода деерән партии лидермүд орн-нутгиннутугин өдгә цагин бәәдлиг һартан бәрҗәнә. Экономическ ик сольвртасольврата политикиг коммунистнркоммунистнир ик урдаснь күцәснә ашт орнорын-нутгтнутугт тиим бәәдл тогтвтогтав. Делкәд учрҗах демократическ сольврмудыгсольврумудыг Китдин коммунистнркоммунистинир Советск Радян Союзин коммунистнрәскоммунистинрәс урдаснь медҗ тодрхатодраха керг-үүлдврүүлдувар күцәлә. Орн-нутгиннутугин мемлекетин эконо-микин бәәдлиг ясрулхин кергткергет Дэн Сяопине селвгәр һазадын капитал орн-нутгтнутугт промышленностин кесг халхд өргәр олзлдг болв. Сул экономическ зонмуд өргәр бүрдәгдҗәлә. Радян Советск Союзд болхлаРадян болхала тер цагла хуучн йосн нам түрун ишкдләнишкидлән эн туст кеһәд уга билә. Тиигәд Һазадын капиталыг олзлснаолзалсана, эврәннь экономикой оңдарулсна ашт Китд ард хоцрлһнасхоцорлаһнас болнболын революционн ик сольврмудас гетлгвгетлегев. ХуучнХуучин йосн ормданормадан үлдвүлдав.
Коммунистическ партии Генеральн сег-лөтрин үүлиг ода Цзян Цземинь дааҗана. Энүнлә дегцдегец эн КУР-ин цергә радян советин ах-лачнь болҗана. Тегәд цергә күчнкүчин чигнчигин ком-мунистнрин һарт бәәхмнбәәхмен болҗана.
1987 җилин хулһнхулһан сарин чилгчәрчилгичәр КПК-н XII съезд болла. {{күн|285}} ханьта шин ЦК-г эн суңһвсуңһув. {{күн|200}} ханьта селвгчнринселвегченрин цутхлңцутхулаң комиссь энд суңһласуңһула. ЦК-н Политбюрон ханьд {{күн|18}} орҗана. Дисципли бүрткдгбүртукдуг цутхлңцутхулаң комиссь партьд бас бәәнә. Тегәд коммунистнркоммунистнир урдкурдук кевәр дисциплнддисциплинд һол оньган өгдгөгдег болҗана, үлу үг келх зөв уга. Тегәд орн-нутгтнутугт мемлекет буржуазн гиҗ келҗ болх зәрм партьс бөөснбөөсын болв чигнчигин, эврәннь һоллгчһололгеч зокалмудас коммунистнркоммунистнир хаһцҗахшхаһцаҗахш. Талдан халәцтә партиг эднэдин цагин некврләнекверлә ишкдлишкидыл бәрҗ тесдгтесдег болҗана.
"Буржуазн" партьснпартисан тоод Китд нуггтнугугут демократь делгрүллһндделгурүлуһнуд дөң болдг ассоциац, Китдин демократическ лиг, Тайваня демок-ратическ автономин лиг. Гоминьдана рево-люционн комитет үнн-чик бәәдлин Китдин парть болн нань чигн зәрм җисәд үулдҗәнә. БолвБолвы орн-нутгиннутугин политическ бәәдлбәәдел-җирһлдҗирһилад эднә зүүҗәх чинрньчинринь йир баһ. Китд парла-ментин ханьд һаллгчданһалалгачдан коммунистнркоммунистнир бәәнә. Талдан партьсин элчнригэлчинриг терүнә ханьд кезә орулхмборулхамб?
Тер мет Китдин олн улсинулусин политическ селвлцәнәселвелцәнә радян совет орн-нутггнутугуг мемлекет 1949 җиләс авнавын үүлдҗәнәүүлдеҗәнә. Энүнә ханьд олн зүснзүсан демократическ партьс, олна организацсорганизацас, олн зусн келн-әмтнәәмтенә элчнрэлчинир, тер мет һазадын орнд бәәх китд улс орҗана. Радян Советин ахлачнь КПК-н нертә үүлдәч Ли Җуйхань болҗана.
== Зәңг церллтцерлелте ==
Өдр болһнболһан һардгһардаг газетмүдәс хамгин ик тиражтань "Җеньминь җибао" болҗана КПК-н ЦК-н орган эн болжана. 5 сай зкземпляртаһар һарчана. БолвБолвы китд пионермүдин газетин тиражнь энүнәс ик — 11 сай.
ЗәңгллһнәЗәңгелелһенә "Синьхуа" агентств нарт дел-кәд ик темдгтә. Энүг 1931 җил Яньаньд бурдәлә. Улан Китдин агентств гиҗ энүг түрүн саамд нерәдҗәлә. 1937 җилин туула сард энүг Шин Китдин (Синьхуа) агентствд хүврүлв. ЦутхлңЦутхулаң радиозәңгллһи болн техе-үзлһн орн-нутгт бәәнә. 105 телестанц Китд нутгтнутугт үүлдҗәнә.
== Эдл-аху ==
Китдин экономикин тускар бидн келлә-виднвидын. Сүл цагт энд хамгин шин технологийтә промышленность делгрлтделгерлит авчана, сул экономик зонмуд энүнд сән нилчән күр-гҗәнә.
Селәнә эдл-аху орн-нутгт ик делгрлт авчана, энд бас ик сольврмуд күцәгдв, орн-нутг бийән хот-хоолар теткҗәнә. Китдин мөңгнь-юуань — 10 җяо — 100 фын.
Сүл саамд нарт делкән бәәдл-җирһлдҗирһалд Китдин чинр өсәд йовна. Her үлү Советск Союз Радян тарад хуурснахуурсана саамд эн орн-нутгиннутугин тоомсрнь өөдлв. МоңһлынМоңһолын, Казахстана болн нань чигн орн-нутгудын туст энүнә күргҗәх үлмәнь өсәд йовна.
==== Таңһчин буулһавр ====
{{tent division chn 1|12|79ff76|North |[[Хевә]] |河北|河北|Héběi |Hopeh |{{lang|zh|冀}} jì |13|9696ff|[[Province (China)|Province]] |Shijiazhuang| 68,090,000| 363|187,700|Hebei}}
{{tent division chn 1|13|79ff76|North |[[Бееҗн]] |北京|北京|Běijīng |Peking |{{lang|zh|京}} jīng |11|ff8585|[[Direct-controlled municipality|Municip.]]| | 15,810,000| 941| 16,800|Beijing}}
{{tent division chn 1|14|79ff76|North |[[ТянҗнТянҗин]] |天津|天津|Tiānjīn |Tientsin |{{lang|zh|津}} jīn |12|ff8585|[[Direct-controlled municipality|Municip.]]| | 11,519,000| 980| 11,305|Tianjin}}
{{tent division chn 1|15|8bffe8|East |[[Шандун]] |山東|山东|Shāndōng |Shantung |{{lang|zh|鲁}} lǔ |37|9696ff|[[Province (China)|Province]] |Jinan | 91,800,000| 586|153,800|Shandong}}
{{tent division chn 1|16|fffb91|South Central|[[Хенән]] |河南|河南|Hénán |Honan |{{lang|zh|豫}} yù |41|9696ff|[[Province (China)|Province]] |Zhengzhou | 98,690,000| 591|167,000|Henan}}
{{tent division chn 1|17|d16eff|Southwest |[[Шичуан]] |四川|四川|Sìchuān |Szechuan |{{lang|zh|川}} chuān|51|9696ff|[[Province (China)|Province]] |Chengdu | 87,250,000| 180|485,000|Sichuan}}
{{tent division chn 1|18|d16eff|Southwest |[[ЧончнЧончин]] |重慶|重庆|Chóngqìng|Chungking|{{lang|zh|渝}} yú |50|ff8585|[[Direct-controlled municipality|Municip.]]| | 31,442,300| 382| 82,300|Chongqing}}
{{tent division chn 1|19|fffb91|South Central|[[Хүвә]] |湖北|湖北|Húběi |Hupeh |{{lang|zh|鄂}} è |42|9696ff|[[Province (China)|Province]] |Wuhan | 60,160,000| 324|185,900|Hubei}}
{{tent division chn 1|20|8bffe8|East |[[Анх]] |安徽|安徽|Ānhuī |Anhwei |{{lang|zh|皖}} wǎn |34|9696ff|[[Province (China)|Province]] |Hefei | 64,610,000| 463|139,700|Anhui}}
{{tent division chn 1|21|8bffe8|East |[[Җянсу]] |江蘇|江苏|Jiāngsū |Kiangsu |{{lang|zh|苏}} sū |32|9696ff|[[Province (China)|Province]] |Nanjing | 75,495,000| 736|102,600|Jiangsu}}
{{tent division chn 1|22|d16eff|Southwest |[[Юннан]] |雲南|云南|Yúnnán |Yunnan |{{lang|zh|滇}} diān |53|9696ff|[[Province (China)|Province]] |Kunming | 44,150,000| 112|394,000|Yunnan}}
{{tent division chn 1|23|d16eff|Southwest |[[ГүҗүГуйҗоу]] |貴州|贵州|Gùizhōu |Kweichow |{{lang|zh|黔}} qián |52|9696ff|[[Province (China)|Province]] |Guiyang | 39,040,000| 222|176,000|Guizhou}}
{{tent division chn 1|24|fffb91|South Central|[[Хунан]] |湖南|湖南|Húnán |Hunan |{{lang|zh|湘}} xiāng|43|9696ff|[[Province (China)|Province]] |Changsha | 66,980,000| 316|210,000|Hunan}}
{{tent division chn 1|25|8bffe8|East |[[Җянши]] |江西|江西|Jiāngxī |Kiangsi |{{lang|zh|赣}} gàn |36|9696ff|[[Province (China)|Province]] |Nanchang | 42,840,000| 257|167,000|Jiangxi}}
{{tent division chn 1|31|fffb91|South Central|[[Макау]] |澳門|澳门|Àomén |Macau |{{lang|zh|澳}} ào |92|79ff76|[[Special Administrative Region of the People's Republic of China|SAR]]| | 520,400|17,310|29|Macau}}
{{tent division chn 1|32|fffb91|South Central|[[Гонконг]] |香港|香港|Xiānggǎng|Hong Kong |{{lang|zh|港}} gǎng |91|79ff76|[[Special Administrative Region of the People's Republic of China|SAR]]| | 6,985,200| 6,352|1,104|Hong Kong}}
{{tent division chn 1|33|fffb91|South Central|[[ХенәнХайнан]] |海南|海南|Hǎinán |Hainan |{{lang|zh|琼}} qióng|46|9696ff|[[Province (China)|Province]] |Haikou | 8,180,000| 241| 34,000|Hainan}}
{{tent division chn 1|—|8bffe8|East |[[Тайван]]'''†''' |臺灣|台湾|Táiwān |Formosa |{{lang|zh|台}} tái |71|d16eff|[[Political status of Taiwan|Claimed Province]] '''†'''|Taipei | 23,000,000| 636| 35,581|Taiwan}}
== Дәкәд хәләтнхәләтән ==
* [[Орсин Орн Нутг]]
* [[Хальмг Таңһч]]
| 