Китдин Улус Орн: хүвлвр хоорндк йилһән

'''Китдин Улус Орн''' ({{lang-zh|中华人民共和国|Zhōnghuá Rénmín Gònghéguó, 中国}}<ref>学习汉语 http://www.seo-forum-seo-luntan.com/learn-chinese/</ref>) тускар медедго күн һазр деер уга, Делкән хамгин ик орн-нутуг мемлекеттік эн болҗана. Энд ода 1 җува 160 сай күн бәәнәбайна гиҗ [[1990]] җилин то-диг медүлҗ-эна. Орын-нутугин мемлекеттің [[хот-балһсн|хотлхотол балһснь]] [[Бәәҗң балһсн|Бәәҗң]], энд {{күн|10|сай 819 миңһун}} бәәнәбайна (1990 җил).

Китдин орын-нутугин государственн девлет келнь китд болҗана. Китд улус - хань — орн-нутугин мемлекеттің цуг улусин 90 һар процентинь тогтаҗана, талдан 50 hap келн-улус энд бәәнә. Тер тоод Нингша провинцид сарта улус, Гуаншинд Өмн үзг Азиин келн-улус — вьетд болн нань чигин әмтын бәәнәбайна.

1982 җилин Конституцла ирлцәтәһәр олн улусин элченрин Цугкитдин хуруг девлет государственин йосна ах орган болҗана. Провинцсәс, автономн велаят райодас, цутхулңаг медлин балһасдас суңһугдасын депутатирас ВСНП тогтана. Депутатириг суңһулһан ВСНП-н даңгин үүлдудг комитетин һардаврат болна. Хуралт болһна ВСНП 5 җилин болагт суңһугдана. Цугкитдин эн хуруг КУР-ин ахлачиг болнболын терүнә даруксиг суңһнасуңһүна. КУР-ин ахлачин болын терүнә даруксин үүлдуврин болзогань бас тавн җил болҗана, дарук болзагит чигин эдниг суңһаҗ болҗана, болв хойр болзгас үлү биш цагат.

Күцәгче йосн болхала Государственн Девлетин советин радян һарт бәәнәбайна. Государственн Девлет совет радян Цугкитдин хургин болн терүнә даңгин үүлдудг комитетин өмн дааврата болҗана. Госсоветин Девлет Радян болзогань бас тавын җил болҗана. Орын-нутугин мемлекеттің экономическ, политическ олн төрмүдиг комитет күцәнә. Госсоветин Девлет Радян премьер, терүнә дарукс, советин радян гешүд болн секретариатын начальник Госсоветин даңгин үүлдудг комитетд орна. Премьер, терүнә дарукс болн комитетмүдин ахлачнар эн үүлд хойрас үлү болзагат тәвгадхаш.

Энүнә үүлдувриг бурушаҗах баһчудын чидлимүд орн-нутугт мемлекеттік бәәсынбайсан болв чигин, ода деерән эднд бәәдлиг сольх арһ уга болҗана. Ода деерән партии лидермүд орн-нутугин өдгә цагин бәәдлиг һартан бәрҗәнә. Экономическ ик сольврата политикиг коммунистнир ик урдаснь күцәснә ашт орын-нутугт тиим бәәдыл тогтав. Делкәд учрҗах демократическ сольврумудыг Китдин коммунистинир Советск Радян Союзин коммунистинрәс урдаснь медҗ тодраха керг-үүлдувар күцәлә. Орн-нутугин мемлекеттің эконо-микин бәәдлиг ясрулхин кергет Дэн Сяопине селвегәр һазадын капитал орн-нутугт промышленностин кесг халхад өргәр олзлдголзулдаг болв. Сул экономическ зонмуд өргәр бүрдәгдҗәлә. Радян Советск Союзд Радян болхала тер цагла хуучнхуучин йосн нам түрун ишкидлән эн туст кеһәд уга билә. Тиигәд Һазадын капиталыг олзалсана, эврәннь экономикой оңдарулсна ашт Китд ард хоцорлаһнас болын революционн ик сольврмудас гетлегев. Хуучин йосн ормадан үлдав.

1987 җилин хулһан сарин чилгичәр КПК-н XII съезд болла. {{күн|285}} ханьта шин ЦК-г эн суңһув. {{күн|200}} ханьта селвегченрин цутхулаң комиссь энд суңһула. ЦК-н Политбюрон ханьд {{күн|18}} орҗана. Дисципли бүртукдуг цутхулаң комиссь партьд бас бәәнәбайнәжй.й. Тегәд коммунистер урдук кевәр дисциплинд һол оньган өгдег болҗана, үлу үг келх зөв уга. Тегәд орн-нутугт мемлекеттік буржуазиялық гиҗ келҗ болх зәрм партьс бөөсын болв чигин, эврәннь һололгеч зокалмудас коммунистнир хаһцаҗахш. Талдан халәцтә партиг эдин цагин некверлә ишкидыл бәрҗ тесдег болҗана.

"Буржуазн" партисан тоод Китд нугугут демократь делгурүлуһнуд дөң болдгболдыг ассоциац, Китдин демократическ лиг, Тайваня демок-ратическ автономин лиг. Гоминьдана рево-люционн комитет үнн-чик бәәдлин Китдин парть болн нань чигн зәрм җисәд үулдҗәнә. Болвы орн-нутугин политическ бәәдел-җирһилад эднә зүүҗәх чинринь йир баһ. Китд парла-ментин ханьд һалалгачдан коммунистнир бәәнәбайна. Талдан партьсин элчинриг терүнә ханьд кезә орулхамб?

Тер мет Китдин олн улусин политическ селвелцәнә радян совет орн-нутугуг мемлекеттік 1949 җиләс авын үүлдеҗәнә. Энүнә ханьд олн зүсан демократическ партьс, олна организацас, олн зусн келн-әмтенә элчинир, тер мет һазадын орнд бәәх китд улсулус орҗана. Радян Советин ахлачнь КПК-н нертә үүлдәч Ли Җуйхань болҗана.

Зәңгелелһенә "Синьхуа" агентств нарт дел-кәд ик темдгтә. Энүг 1931 җил Яньаньд бурдәлә. Улан Китдин агентств гиҗ энүг түрүн саамд нерәдҗәлә. 1937 җилин туула сард энүг Шин Китдин (Синьхуа) агентствд хүврүлв. Цутхулаң радиозәңгелилһи болн техе-үзлүһан орн-нутугт бәәнәбайна. 105 телестанц Китд нутугт мемлекеттік үүлдҗәнә.

Селәнә эдл-аху орн-нутгтнутугут ик делгрлтделгерлит авчана, энд бас ик сольврмуд күцәгдв, орн-нутгнутуг бийән хот-хоолар теткҗәнә. Китдин мөңгнь-юуань — 10 җяо — 100 фын.

Сүл саамд нарт делкән бәәдл-җирһалд Китдин чинр өсәд йовна. Her үлү Советск Союз Радян тарад хуурсана саамд эн орн-нутугин тоомсрнь өөдлөв. Моңһолын, Казахстана Қазақстан болн нань чигнчигтн орн-нутгудыннутугудын туст энүнә күргҗәх үлмәнь өсәд йовна.

==== Таңһчин буулһаврбуулһавар ====