Италмудин Орн

Италмудин Орн
Repubblica Italiana
*Italia*
Италмудин Орн Repubblica Italiana Italia
	Частр: "Il Canto degli Italiani"; "The Song of the Italians" ;
	Location of Repubblica Italiana Италмудин Орнин һазр орм (dark green) – on the European continent (light green & dark grey); – in the European Union (light green) — [Legend]
Хотол Балһсан; (Аһу Ик Балһсан бас)	Рим; 41°54′N 12°29′E / 41.900°N 12.483°E
Келн	Италь
Улусин нерн	Italian
Залвр	Парламентск Таңһч
Legislature	Parliament
Formation
Аһу
Олн улус
GDP (PPP)	2023 estimate
GDP (nominal)	2023 estimate
HDI (2021)	0.895 (30th)
Currency	Euro (€) (EUR, код 49) (EUR)
Цагин бус	CET (UTC+1)
ТЛД	.itd
Calling code	+39c

Италмудн Орн Нутг — Европин ик гисн болн хамгин делгрлттә орн-нутгудын негнь. Эн Европин өмн үзгт, Средиземн теңгсин көвәд бәәршлҗәнә. Энүнә эзлҗәх һазрин аһунь 301,2 миңһн дөрвлҗин километр болҗана. 1990 җилд кесн то-дигәр Итальд бәәх әмтнә сайд күрв. Орн-нутгин хотл балһснь делкән тууҗд икәр темдгтә Рим, энд 2,8 сай күн бәәнә, хотлын эргндкиг тоолхла, тер тонь 3,8 сайд күрнә (1989 җил).

Бәәдг әмтн

Орн-нутгин бәәрн әмтнә 98 процентнь итальянцнр болҗана. Тегәд келнә туст энд дала төр һархш. Итальянск келн государственн чинртә болҗана. Итальд католическ бурхн-шаҗна улс бәәнә.

Алвн-йосна хувалһна

Өдгә цагт орн-нутгт эврәннь политическ тогтацар 20 областьд (ит. regione) хувагдна, тернь 94 провинцд (ит. provincia), дәкәд коммуннд (ит. comune) хувагдна. Орн – нутгин хулд – гүүлгәнд эргҗәх мөңгнә тускар келхлә, тернь итальянск лир – зун чентезими болҗана. Итальд өргәр темдглдг байрин өдрнь – июнь сарин түрүн нарн өдр – эннь Республикиг зарлсна өдр болҗана (1946 җилин июнь сарин 2).

Тууҗ

Географическ һоллгч тоотын тускар келхлә, тернь тиим болҗана. Ода невчк орн – нутгин тууҗин тускар келх кергтә. Негдсн келн - әмтнә государств болҗ Италь 1870 җилд тогтагдла. Болв тер саамд чигн капиталическ хөрлцән орн – нутгт йостаһар батрад уга билә. Тегәд чигн өдгә цагла орн – нутгин өмн үзгин райод эврәннь экономическ делгрлтин кемҗәһәр ар үзгин райодас ард хоцрҗ йовна.

1922 җилд орн – нутгт фашистск йосн тогтла. 1940 җилд Италь гитлеровск Германьла хамдан делкән хойрдгч дәәнд орлцла. Дәәнә җилмүдт орн – нутгт Сөрлцәнә җисән делгрлт авла. Энүнә ул деер 1946 җилд Итальд демократическ йосн тогтла.

Орн-нутгин тогтац

Италь – НАТО-н ик гисн гешүдин негнь, цергә белдвриг ясрулхин кергт баһ биш мөңг орн – нутг һарһҗана. Ода Европин орн – нутгуд негдх ик сана зүүҗәнә. Тер җисәнд Италь чигн шунмһаһар орлцҗана. Эн туст Ар үзгин Европин орн – нутгуд болн Великобритань ик таасмҗан үзүлҗәдго болхла, Италин халхас тиим санан-седкл уга. Европ негдснә ашт орн-нутгин экономическ бәәдлиг улм делгрүлхәр энд зуралҗана.

Италин государственн тогтацин тускар келхлв, эннь парлментск республик болҗана. Итальянск Республикин Конституц ода үүлдҗәнә, энүг 1947 җилин декабрь сарин 22-т батла, 1948 җилин туула сарин шинд эн үүлдвртөн орла.

Государствин толһачнь президент болҗана. Энүг хойр палатын хамцу сүүрт суңһна. Эн сүүрт областьму-дын элчнр бас орлцна. Президентин үүлдврин болзгинь 7 җил гиҗ темдгллә. Кемр президент эврәннь даалһвран ямр нег учрар күцәҗ чаддго болхла, сенатын ахлач терүг күцөдг болна.

Зака тогтагч йосн парла-ментинһарт бәәнә. Эн хойр палатас — депутатнрин па-латас болн сенатын палатас тогтна. Депутатнрин палатыг олн-әмтн цугтан болн шуд кевәр дууһан өгәд суңһна. Ирлцңгу элчллһнә системөр энд дууһан өгнә. Сенатыг болхла областьмудын ул деер бөөрн өмтн суңһна. Эн саамд дууһан өглһнд бас цугтан орлцна. Суңһврин холята систем энд олзлгдна.

Тиим кевәр олн әмтн эврәннь йосан суңһҗ авна. Шин Конституцас иштәһәр демократическ принципс тиигәд бәәдл-җирһлд тохрагдна. Парламентин хойр палат 5 җилин болзгт үүлднә.

Күцәгч йосиг болхла Итальд Министрмүдин Совет күцәнә. Президент эврән Министрмүдин Советин Ахлачиг шииднә. Ахлачин селвгәр президент министрмүдиг шииднә. Дәкәд шин тогтсн правительств прези-дентд андһаран өгәд, парламентин хойр палатын иткүлиг авх зөвтә.

Парламентин хойр палатын тускар бас ахрар келх кергтә.

Депутатнрин палатын ханьд ода 630 күн орҗана. Энд Христианск-демократическ партии элчнр хамгин ик чинр зүүҗ, эврәннь поли тикой күцәҗәнә. палатын цуг ормас эдн 234 орм эзлҗөнә. Хойрдгч ормд Зүн чид-лмүдин демократическ парть йовна — эдн 177 орм эзлҗ-өнө. Һурвдгч ормд Социалистическ парть йовна — 94 орм.

Эн һурвн партии тууҗин болн өдгә цагин бәәдлин туск зэрм то-дигиг таднд медүлхәр бөөнөвидн. Эдн һурвн депутатнрин палатд чигн, сенатд чигн һоллгч чинр зүүҗәнә гиҗ темдглх кергтә. Эднө зүүсн хөлөциг тиим кевәр олн әмтн дәңнҗәхмн болҗана. Правительствин ханьд чигн эн партьсин элчнр министрмүдин үүлин ик зууһинь эзлҗәнә.

Христианск-демократическ парть 1943 җилд тогтагдла. Энүнә ханьд 1,4 сай күн бәәнә (1986 җилин то-диг). Әдл нертә нарт делкән ниицәнд эн парть орҗана. 1990 җилин туула сард парть хойр өңгрв. Ч.Де Мита толһалҗасн зүн халх партии ик зууна өмнәснь һарчахин тускар зарлв, тегәд эдн эв-рәннь элчнрән партин һардгч үүл даалһнас һарһв.

Зүн чидлмүдин демократическ парть 1991 җилин лу сарин 3-д Итальянск коммунистическ партии ул деер тогтагдла. Коммунистическ парть болхла эврәннь үүлдврән уурулҗахин тускар XX съезд деер зарлла. Съездмүд хоорнд демократичен партии үүлдвриг Келн-әмтнә совет күцәнә. Эн совет партин һардвриг болн партин келн-әмтнә сегләтриг сүңһна.

Компартии XX съездин нег баг делегатнр шин партьд орхар седсн уга. Коммунистическ авг-бәрцтә шин парть тогтахар бәәхин тускар эдн келв.

Тиигәд мана орн-нутгт Италин политическ бәәдл-җирһлд, нег үлү Коммунистическ партии ханьд ик соль-врмуд учрла. Хуучн партьс уга болад, шин партьс тогтв.

Хамгин ик тууҗта партьсин тоод Италии социалис-тическ парть йовна. Энүг 1892 җилд тогтала. 1966-1968 җилмүдт энүг Италии социал-демократическ парть гиҗ нерәдҗәлә. Эн партин ханьд ода 626 миңһн күн бәәнә. Социалистическ интернационалын ханьд — тиигҗ Европин социалистическ партьсин ниицән нерәдгднә — эн орҗана. Партин ахлачин үүлиг нег күн биш, болв коллективн орган — президиумин бюро күцәҗәнә.

Правительствин ханин тускар келхлә, энд 20 министр, тер мет портфель уга 9 министр бәәнә. Тер тоод туризмин, сойлын бумбсиг харлһна министрмүд эн ханьд орҗана. Итальд туризм ик делгрлт авснь эн тоот медүлҗенә. Тернь чигн өврмҗтә биш — Европин хамгин байн болн ут тууҗта культур Итальд бәәнә гиҗ келхлә, буру болшго.

Италии хамгин темдгтө газетмүдин тоод "Репубблика" (ит. La Repubblica - "Республик") орҗана. Энүг Римд болн Миланд барлна. 1976 җилин туула сард газетиг бүрдәлә.Тиим ахр тууҗта болв чигн, энүнә тиражнь 800 миңһн экземплярт күрчәнә, "Эспрессо" гидг журнал болн Мондадори баг энүг һарһҗана. Газет өдр болһн һарна.

Эдл-аху

Италии экономическ делгрлтин тускар келхлә, эн хамгин өөдән промышленн делгрттв орн-нутгудын тоод орҗана. Энд монопольс их чинр зүүҗәнә. 690 хамгин ик кампань цуг акционерн капиталын 72,8 процент эзлҗәнә. Һазадын орна капитал чигн Итальд ик чинр зүүҗәнә. Эн орн-нутгин бизнесменмүд Хальмг Таң-һчла чигн нөкцлтҗәнә.

Маши, автомобиль, керм тосхлһн Итальд ик делгрлт авсн бәәнә. Тер мет тооллһна техник болн электронн оборудованиг энд икәр һарһна. Ахрар келхлә өдгә цагин хамгин нәрн технологийс орн-нутгт сәәнәр делгрсн бәәнә. Җилдән орн-нутг хойр шаху сай автомобиль, 50 сай шаху тонн цемент болн нань чигн тоот һарһҗ чадна. Зууһад сай тонн нефть эд-бод кегднә. 19,9 миңһн километр төмр болн 300 миңһ һар километр шоссе гисн хаалһ энд бәәнә.

Заалтс

↑ Немш и ладин, словен и пранцс.
↑ ISTAT - Demography, Statistics, Demographic Balance, Resident Population
↑ ^3,0 ^3,1 ^3,2 ^3,3 World Economic Outlook Database, October 2022
↑ Күртл 1999 италь лир.

Европин орн-нутг

¹ Һолар Азин төләд

[lang-1] Немш и ладин, словен и пранцс.

[2] ISTAT - Demography, Statistics, Demographic Balance, Resident Population

[imf.org-3] 3,0 ^3,1 ^3,2 ^3,3 World Economic Outlook Database, October 2022

[money-4] Күртл 1999 италь лир.

[1]

[2]

[3]

[1]

[4]