Моңһлмудин келний Халх-Буриад-Халимаг товч толь бичиг
Моңһлмудин келний Халх-Буриад-Хальмг товч толи бичиг нь Моңһлмудин келнний Моңһлмудин Орнад хэрэглэгдэж буй Халх, Орсин Ниицәнд хэрэглэгдэж буй Буриад, Хальмг аялгуудын зэрэгцүүлэн харьцуулсан жагсаалт юм.
Монһлмуд Төв Азийн харилцан ялгаатай орнуудад тархан суурьшиж, нэг бус олон тусгаар улс дотор багтан байгаа тул үсэг бичгийн систем буюу цагаан толгой зарим үг үсгээр ялгаатай дуудагдан, бичигдэх болсон учраас хоорондоо ойлголцохгүй байх явдал гаргахгүйн тулд түгээмэл хэрэглэгддэг үгсийг харьцуулан жишиж үзүүлэв. Энэ нь Монгол хэлээр хэлэлцэгсэд хил хязгаараар хязгаарлагдсан ч хоорондоо ойлголцох, үндэстэний хэл, соёлоо хадгалан хөгжүүлэхэд дэмжлэг болох зорилготой юм.
- Монгол улсад албан ёсоор хэрэглэгдэж буй Халх Монгол кирилл бичгээр бичигдсэн үгсийг нэгдүгээр баганад,
- ОХУ-ын Бүгд Найрамдах Буриад Улсад албан ёсоор хэрэглэгдэж буй Буриад Монгол кирилл бичгээр бичигдсэн үгсийг хоёрдугаар баганад,
- ОХУ-ын Бүгд Найрамдах Халимаг Улсад албан ёсоор хэрэглэгдэж буй Халимаг Монгол кирилл бичгээр бичигдсэн үгсийг гуравдугаар баганад,
- Эргэлзээтэй хэллэгийг тайлахын тулд ОХУ-д албан ёсоор хэрэглэгддэг Орос хэлийг Орос кирилл бичигт хөрвүүлсэнийг тавдугаар баганад тус тус харууллаа.
Түгээмэл хэрэглэгддэг хэлц хэллэгүүд
ясврлх| Ангилал | Халх Монгол | Буриад Монгол | Халимаг Монгол | Орос | |
|---|---|---|---|---|---|
| Эзэн биеийн асуух өгүүлбэрүүд | сайн байна уу! | сайн байна! | мендут! | здравствуй! | |
| сайн уу! | сайн! | менд! | привет! | ||
| амар мэнд сайн сууж байна уу! | |||||
| чамайг хэн гэдэг вэ? | ши хэн гэжэ нэрэтэйбши? | как тебя зовут? | |||
| чиний нэр хэн бэ? | шинии нэрэ (нэрэшни) хэн бэ? | чини нерн кемб? | Как твое имя? | ||
| чи хэдэн настай вэ? | ши хэдытэйбши?? | как тебя зовут? | |||
| чи хэдэн оных вэ? | ши хэды онойбши? | чи альдас? | ты откуда родом? | ||
| чи хаанаахынх вэ?, чи хаанаас ирсэн юм бэ? | ши хаанахибши?? | ты откуда родом? | |||
| чи хаана сурдаг вэ? | ши хаана һуранабши? | ты откуда родом? |
Түгээмэл хэрэглэгддэг үгс
ясврлх| Ангилал | Халх Монгол | Буриад Монгол | Халимаг Монгол | Орос | |
|---|---|---|---|---|---|
| Биеийн төлөөний үг | би | би | би, бив | я | |
| чи | ши | чи | ты | ||
| тэр | тэрэ | тер | он | ||
| бид, бидэн | бид | бидн, мадн, маанр, ма | мы | ||
| та | та | та, тадн, тан | вы | ||
| та нар | та | таанар | вы | ||
| та нар | та | таанар | вы | ||
| тэд, тэд нар, эд нар | тэдэ | тедн, эдн | они | ||
| заах төлөөний үг, байрлал | баруун | баруун | барун | правый | |
| зүүн | зүүн | зүн | левый | ||
| энэ | энэ | эн | этот | ||
| тэр | тэрэ | нөгә, одак, саак, аана | тот | ||
| энд, үүнд | эндэ | энд, үүнд | здесь | ||
| тэнд | тэндэ | тенд | там | ||
| ойр, дөт, хажууд | ойро | өөр, дөт, шиидр, өөрхөн, хаҗудк | близкий | ||
| алс, холын | холо, холын | хол, холын, ууҗм, шилҗилһан | далекий | ||
| Тооны нэр | нэг | нэгэн | неген | один | |
| хоёр | хоёр | хойр | два | ||
| гурав, гурван | гурбан | һурвын | три | ||
| дөрөв, дөрвөн | дүрбэн | дөрвын | четыре | ||
| тав, таван | табан | тавын | пять | ||
| Хүн | хүн | хүн | күн, күмын | человек | |
| нэр | нэрэ | нерен | имя | ||
| аав, эцэг | эсэгэ, аба | эцек, бааҗа, дәәдә, аак | отец | ||
| эх, ээж | эхэ, эжы | эк, аак | мать | ||
| эр, эрэгтэй, залуу | эрэ, эрэгтэй | залу, эр | мужчина | ||
| эм, эмэгтэй, хүүхэн, бүсгүй | эхэнэр, һамган | күүкд күн, эм, баавһа, герген | женщина | ||
| нөхөр | нүхэр, үбгэн | нөкер, залу | муж | ||
| эхнэр, гэргий, авгай | һамган | герген, баавһа | жена | ||
| хүүхэд, үр | үхибүүн | күүкд, үрн, балчар, нилх, исәлә, гоога, көкүл, баһ |
ребёнок | ||
| хүү, хөвүүн | үхибүүн | көвүн | мальчик | ||
| охин | күүкн | девочка | |||
| найз, нөхөр, анд | иньг, үр | друг | |||
| Өнгө | улаан | улаан | улан | красный | |
| хөх | хухэ | көк | синий | ||
| ногоон | ногоон | ноһан | зелёный | ||
| шар | шара | шар | жёлтый | ||
| цагаан | сагаан | цаһан | белый | ||
| хар | хара | хар | чёрный | ||
| Цаг хугацаа | шөнө | hүни | сө | ночь | |
| өглөө | өрүн | утро | |||
| өдөр | үдэр | өдр | день | ||
| маргааш | манһадур | завтра | |||
| өчигдөр | өцкөлдур | вчера | |||
| долоо хоног | долан хонг | неделя | |||
| жил, он | жэл | җил, өөн, ө, он | год | ||
| Хүрээлэн буй орчин | нар, наран | наран | наран, адьян | солнце | |
| сар, саран | һара | сар | луна | ||
| од, одон | одон | одын | звезда | ||
| ус, усан | уhан | усан | вода | ||
| гол, мөрөн | гол, мүрэн | һол, мөрөн һол | река | ||
| нуур | нуур | нур | озеро | ||
| тэнгис | далай | тенгес | море | ||
| давс | дабһан | давсан | соль | ||
| чулуу | шулуун | чолун | камень | ||
| элс | элһэн | элсен, шора | песок | ||
| газар, шороо | газар | һазар, шора | земля, почва | ||
| үүл | үүлэн | үүлән, бахрагсан | облако | ||
| тэнгэр, огторгуй | тэнгэри | теңгри, оһторһу | небо | ||
| салхи | hалхин | салькин | ветер | ||
| цас | саhан | цасан, архайг | снег | ||
| мөс | мүльhэн | мөсән | лёд | ||
| гал | гал | һал | огонь | ||
| уул, хад | хада, уула | уул, хад, үүл | гора | ||
| Амьтан | мал, амьтан, адгуус | амитан | мал, адусан, аһурсан, әмтын, аңһ | животное | |
| загас | загаhан | заһсан, бершиг | рыба | ||
| шувуу, жигүүртэн | шубуун | шовун, җивритан | птица | ||
| нохой | нохой | ноха | собака | ||
| могой | могой | моһа | змея | ||
| өт, хорхой | хорхой, үтэн | өтн, хорха | червь | ||
| Ургамал | мод | модон | модон | дерево | |
| мод, саваа | модон | модын, чичә | палка | ||
| ой, ой мод, шугуй | ой | ө, ө-модн, шуhу модн | лес | ||
| жимс | жэмэс | земш, темсән, зер-земш | фрукт | ||
| үр | хүрэнгэ | экин | семя | ||
| навч | набша | хамтахасын, намч, навч, бүчмр | лист | ||
| үндэс | үндэһэн | уңг, үндүсан, йозур, бетек | корень | ||
| цэцэг | сэсэг | цецег | цветок | ||
| өвс, ногоо, ширгэ | ногоон | ноһан, өвсөн, нөөлүр, шириг | трава | ||
| Мал аж ахуй | дээс, уяа, аргамжаа, оосор, бүч | аргамжа | деесән, ооср, бүч, арһамҗ, зел, уя |
верёвка | |
| арьс, шир | арhан | арсан | кожа | ||
| мах | мяхан | махан, хасв, зовлаһ | мясо | ||
| цус | шуhан | цусын | кровь | ||
| яс | яһан | ясын | кость | ||
| өөх | тоhон, өөхэн | өөкн, хорһан | жир | ||
| өндөг | үндэгэн | өндөгән | яйцо | ||
| сүүл | һүүл | сүл | хвост | ||
| Эрхтэн | үс | үhэн | үсән | волос | |
| толгой | толгой | толһа | голова | ||
| чих | шэхэн | чикин | ухо | ||
| нүд, нүдэн | нюдэн | нүдн | глаз | ||
| хацар | халх | щека | |||
| ам | аман | аман | рот | ||
| хэл | хэлэн | келн | язык | ||
| хөл | хүл | көл | нога | ||
| өвдөг | үбдэг | өвдәг | колено | ||
| гар, мутар | гар | һар, мотар | рука | ||
| гэдэс | гэдэhэн | гескн | живот, кишки | ||
| нуруу | нюрган | нурһан | спина | ||
| цээж, өрц | сээжэ | чееҗ, өрч | грудь | ||
| зүрх | зүрхэн | зүркән | сердце | ||
| элэг | эльгэн | элькән | печень | ||
| бөөр | бөөр | почки | |||
| бусад Нэр үг | хайр, дурлал | дурн | любовь | ||
| улс, орон | орн, тангче | страна | |||
| хот | балһсн | город | |||
| нутаг | нютаг | ||||
| гэр | гэр | гер | дом | ||
| гудамж | һудамж | улица | |||
| дэлгүүр | делгүр | магазин | |||
| дуу | дун | песня | |||
| дээл | дэгэл | девел | монгольская одежда | ||
| Тэмдэг нэр | урт | ута | ут | длинный ундэр | |
| өндөр | ундэр | өндәр | высокий | ||
| хүнд | хүндэ | күнд | тяжёлый | ||
| бүх, бүгд, даяар, хамаг | бүхы, бүгэдэ | цуһар, бүгәд, хамаг | всё | ||
| том, их | томо | том, ик | большой | ||
| их, олон | олон | олн, дала, ик, икәр | много | ||
| цөөн, цөөхөн, хэдэн, хэдхэн | хэдэн | цөөкөн, цөн, невчкин | несколько | ||
| бага | бага | баһ, бичкин, невчкин, баахнар | мало | ||
| бяцхан, жижиг, өчүүхэн | бишыхан, божо, жэжэ | бичкин, җиҗг, җаахн, үчүкн | маленький | ||
| нарийн, нимгэн | нарин, нимгэн | нәрн, нәрхн, нимгин | тонкий | ||
| хүйтэн | хүйтэн | киитын, көргәсән | холодный | ||
| шинэ | шэнэ | шин | новый | ||
| хуучин, хөгшин, настай, ахмад | хуушан | көгшин, наста, хуучин | старый | ||
| зөв | зүб | чик, зөвинәр | правильный | ||
| сайн | һайн | сән, сәәтә, һәәвһә | хороший | ||
| муу | муу | му, аанахай | плохой | ||
| цэвэр | сэвэр | цевер | чистый | ||
| шууд, шулуун, цэх | сэхэ | һо, чик, шуд, шудраһ | прямой | ||
| бөөрөнхий, дугуй | түхэреэн | төгрөг, моһлацаг, дуһу | круглый | ||
| хурц, шовх | хурса | хурц, үзүртә, иртә | острый | ||
| Асуулт | хэн, хэн бэ | хэн | кен, кемб, кемби | кто | |
| хэзээ | хэзээ | кезә | когда | ||
| юу, юу юм бэ | юун, юу | юн, юмб, юмби | что | ||
| хаана, аль, хаа | хаана | хама, альд, әлд, ха | где | ||
| яаж, хэр | хэр | яһҗ, яһад | как | ||
| Үйл үг | уух, ундаалах | ууха | уух, ундлх, эдлх | пить | |
| идэх, зооглох | эдеэлхэ | идх, эдлх, зооглх, уух | есть | ||
| хөхөх | хүхэхэ | көкөх | сосать | ||
| үлээх | үлеэхэ | үләх, сүүгх | дуть | ||
| амьсгалах | амилха, амисхалха | әмсхлх, әмсхлгдх, кииһән авх | дышать | ||
| инээх, хөхрөх | энеэхэ | инәх, һочкнх | смеяться | ||
| харах, үзэх | хараха | үзх, харх, һәәхх, шухих | видеть | ||
| сонсох, дуулах | дуулаха | соңсх | слышать | ||
| мэдэх | мэдэхэ | медх, медҗәх | знать | ||
| бодох, сэтгэх, санах | бодохо, шэбшэхэ | санх, бодх, седклх | думать | ||
| үнэрлэх, шинших | үнэрдэхэ | үнрчлх, шиңшх | нюхать | ||
| айх, сүрдэх | айха | әәх, сүрдх | бояться | ||
| унтах, нойрсох | унтаха | унтх, нөөрсх | спать | ||
| амьдрах | амидарха | бәәх, җирһх, бәәршх | жить | ||
| үхэх, нас барах, өнгөрөх | үхэхэ | үкх, өңгрх | умирать | ||
| алах | алаха | алх | убивать | ||
| цохих | сохихо | цокх, чичх, нудрмдх | ударить | ||
| хуваах, задлах | хубааха | хувах, хойра кех, зедлх | разделить | ||
| хөвөх | тамарха | усчх, өөмх, көвх | плавать | ||
| нисэх | ниидэхэ | нисх | летать | ||
| явах, одох | ябаха | йовх, одх, очх | ходить | ||
| ирэх | ерэхэ | ирх, аашх | |||
| суух | һууха | суух | сидеть | ||
| зогсох | байха | зогсх | стоять | ||
| эргүүлэх | эрьелдүүлхэ | дуһрулх, эргүлх | вертеть | ||
| өгөх | үгэхэ | өгх | давать | ||
| барих | бариха | бәрх | держать | ||
| татах, чирэх | татаха, зүдхэхэ | татх, чирх | тянуть | ||
| оёх, шидэх | оёхо | уйх, шидх | шить | ||
| хэлэх, гэх | гэхэ | келх, гих | сказать | ||
| дуулах | дуулаха | дуулх | петь | ||
| наадах | наадаха | наадх, цокх, татх | играть | ||
| шатах, ноцох | дүрэхэ | шатх, дүрвкх | гореть | ||
| Бусад | битгий, бүү | бү | бичә, бичкә, биш, уга, угаһар, бү |
не | |
| бус, биш, ондоо | бэшэ, буса, ондоо | талдан, оңдан, биш, нөгә | другой | ||
| ба, болон | ба, болон | болн, чигн, ба | и | ||
| бол, хэрвээ | хэрбээ... hаа, бол | болхла, кемр, кемрҗән | если | ||
| Нөхцөл | дээр | дээрэ | деер | на (чём-то) | |
| -д/-т | соо, -да/-дэ/-до, -та/-тэ/-то |
-д/-т, дотр | в (чём-то) | ||
| -тай/-тэй/-той | -тай/-тэй/-той | -та/-тә, -ла/-лә | с (чем-то) |